پس از خواب غفلت بيدار شو و در زمره مؤمنان و يكتاپرستان باش.

اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ مِنْ قَوْلِكَ بِارْضاهُ، وَ كُلُّ قَوْلِكَ رَضِىٌّ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بِقَوْلِكَ كُلِّهِ.

ح 14ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به رضايت بخش‏ترين قول تو، و همه گفتار تو رضايت بخش است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه قول و گفتارت.

سؤال اولياء تابع تجليات حق است بر قلوب آنان‏

از آنچه گذشت بر تو ظاهر شد و به طور مسلم بر چشم دلت مكشوف و بر باطن سرّت مفتوح شد كه از براى سالك سؤال حقيقى به اسماء الهى و توجه به صفات جلال و جمال حاصل نشود مگر پس از آنكه پروردگارش به اسم و صفتش بر او تجلى كند و با ديده دل و مكاشفه قلبى پروردگارش را در آيينه اسم و صفت مشاهده كند، پس توجه به او نموده و در نزد او خاضع شود و از او به آن اسم و به آن صفت سؤال كند. و چنانكه در گذشته محقق شد و تحقيق لازم در اين باره به عمل آمد حالات سالك و مقامات او در سير و سلوكش مختلف است، زيرا انسان مظهر اسم كلّ يوم هو في شأن است: هر روزى او در شأن تازه‏اى است. پس در هر حالى و شأنى محبوبش با اسمى براى او ظاهر مى‏شود و معشوق و مطلوبش به تجلى تازه‏اى از لطف و قهر و جلال و جمال براى او تجلى مى‏كند.

هر دمش با من دلسوخته لطفى دگر است

اين گدا بين كه چه شايسته انعام افتاد

ح 15ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به محبوب‏ترين مسئلت‏ها نزد تو، و همه مسئلت‏ها نزد تو محبوب تو است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه مسئلت‏ها در نزد تو.

سؤال به لسان ذات در همه عوالم مستجاب است‏

بدان (كه خدايت از صاحبان دعاهاى مستجاب و سؤالات محبوب قرار دهد) كه سؤال عبارت از آن است كه سؤال كننده متوجه بشود به كسى كه از او سؤال مى‏كند و از او استدعا نمايد كه نيازمندى‏هاى او را از وجود و كمالات وجود بر طرف سازد، خواه اين توجه، توجه ذاتى باشد يا حالى يا باطنى و يا ظاهرى، و خواه به زبان استعداد و حال باشد يا به زبان قال. و تمام سلسله موجودات و قبيله ممكنات كه انتساب به حضرت بارى تعالى دارند به واسطه فقر و نياز ذاتى و صفتى كه دارند به قيوم مطلق و فيض بخش به حق متوجه مى‏شوند و با زبان استعدادشان وجود و كمالات وجود را از حضرتش خواستارند. و اگر اين استدعا را نداشتند فيض به آنان افاضه نمى‏شد، گرچه به گفته شيخ اعرابى كه مى‏گويد: قابل، خود نتيجه فيض اقدس است همين استدعا نيز از غيب جمع است.

و نخستين استدعا و سؤالى كه در دار وجود شد از اسماء و صفات الهى بود كه با زبانى كه مناسب مقامشان است از حضرت غيب مطلق استدعا كردند كه در حضرت واحديت ظهور يابند و استدعايشان مورد اجابت قرار گرفت و فيض اقدس ارفع، و ظل ابسط اعلى در حضرت جمع به آنان افاضه شد و اسماء و صفات ظهور يافت. و اولين اسمى كه ظهور يافت اسم جامع رب انسان جامع بود كه بر همه اسماء و صفات الهيه حاكم است و به ظهور آنان ظاهر است، سپس به توسط آن اسم جامع، ديگر اسم‏ها با ترتيبى كه در احاطه و شمول داشتند ظهور يافتند.

پس از اين سؤال نخستين كه به اجابت رسيد اعيان ثابته و صور اسماء الهيه سؤال كردند، و اولينشان صورت اسم جامع و عين ثابت انسانى بود، سپس بقيه اعيان به توسط او شد، زيرا همگى از فروع و توابع آن صورت جامع و عين ثابت انسانى بودند چه در اصل وجود و چه در كمالات وجود، چه در سلسله نزول و چه در سلسله صعود. و عين ثابت انسانى همان شجره مباركه‏اى است كه ريشه‏اش ثابت است و شاخ و برگش در آسمان و زمين گسترده است. سپس استدعاى اعيان ثابته ممكنه بود كه عبارتند از اسماء الهيه در حضرت علميه، اينان استدعا كردند تا در عين و شهادت ظهور يابند، و اين استدعا به واسطه فيض مقدس و ظل منبسط به هدف اجابت رسيد و اعيان ثابته به ترتيبى كه داشتند به واسطه فيض مقدس خلعت وجود پوشيدند.

و اين دعاها از دعاهاى مستجاب است و رد نمى‏شود، زيرا دعايى كه به لسان ذات و استعداد باشد پذيرفته و مستجاب است و به مقدار استحقاقش فيض به او افاضه مى‏شود و امساك فيض نمى‏شود. و دعا به زبان قال و به گفتار اگر مطابق با لسان استعداد باشد و آنچه زبان مى‏گويد بر خلاف آنچه دل مى‏گويد نباشد و گفتار با حال مباين نباشد مستجاب خواهد شد. و اگر دعايى مستجاب نشود به خاطر آن است كه از لسان استعداد صادر نشده و يا آنكه با نظام اتم مخالف است، و گاهى نيز مى‏شود كه مستجاب نشدن دعا به خاطر نبودن شرايط و متممات دعا و ديگر اسباب استجابت است.

هشدار

انسان را در هر مقام لسانى است مناسب آن مقام و استجابتى است مناسب آن لسان‏

بدان كه چون انسان كون جامع است و بر حسب مراتب نزولى و صعودى داراى نشأه‏ها و ظهورها و عوالم و مقاماتى است، از اين رو به حسب هر نشأه و هر عالمى كه دارد او را زبانى است مناسب آن مقام. پس در مقام اطلاق و سريانش زبانى دارد كه با آن از پروردگارش كه مربى اوست سؤال مى‏كند و خداى تعالى را به حسب اين لسان نسبت خاصى است كه حتما اجابت مى‏كند و آن عبارت است از اسم خاص همين مرتبه و رب اين مربوب. پس در اين مقام آن كه او را اجابت مى‏كند و از او كشف سوء و رفع اضطرار مى‏كند اسم رحمن است كه رب هويت مبسوطه اطلاقيه است.

و انسان را در مقام تعين روحى و نشأه تجريدى و بود عقلانى سابق، لسانى است كه با آن زبان از پروردگارش سؤال مى‏كند و خداى تعالى او را با اسم عليم كه رب نشأة تجريدى است اجابت مى‏كند.

و انسان در مقام قلبش با لسان ديگرى دعا مى‏كند و با اسمى كه مناسب با آن نشأه است جواب به او داده مى‏شود. و در مقام جمع ميان نشأه‏ها و مقامى كه حافظ حضرات است با لسانى كه مناسب با حضرت جمع باشد استدعا مى‏كند و با اسم جامع و تجلى اتم كه اسم اعظم است جواب دريافت مى‏كند.

و اين است همان انسان كاملى كه محقق قونوى در مفتاح غيب و شهود بدان اشاره كرده و مى گويد: وقتى كامل شد (يعنى انسان) پس او را در دعا و غيره ميزانى است مخصوص به خود او و امورى كه تنها از آن اوست و كسى با او شركت ندارد.

و به همين انسان كامل در فصوص اشاره كرده و مى‏گويد: اما كاملان و اوتاد، توجهشان به حق تعالى تابع تجلى ذاتى است كه از براى آنان حاصل مى‏شود، و رسيدن به مقام كمالشان ميسر نيست مگر اينكه به اين تجلى ذاتى فائز گردند، و نتيجه اين تجلى ذاتى آن است كه معرفتى تمام و جامع همه حيثيات همه اسماء و صفات و مراتب و اعتبارات براى آنان حاصل شود كه حق را از حيث تجلى ذاتى كه با شهود اتم براى آنان حاصل شده است به طور صحيح تصور مى‏كنند. و از اين روست كه اجابت در دعايشان به تأخير نمى‏افتد.

تحقيقى درباره محبوب‏ترين مسأله‏

و اين چنين انسان جامع است كه سؤالهايش اگر به لسان قال هم كه باشد مستجاب مى‏شود، زيرا استدعا نمى‏كند مگر همان را كه مقدر است، چون به مقامات وجود علم دارد و عوالم غيب و حضرت علميه را مى‏داند. و از اين جهت است كه بيشتر دعاهاى افراد كامل مستجاب مى‏شود مگر آن دعاهايى كه بر سبيل امتثال امر مولى انجام مى‏دهند، كه در آن گونه دعاها مقصودشان آن نيست كه مطلوب حاصل شود، چنانكه شيخ اعرابى در فصوص گفته است و در روايات اهل بيت عليهم السلام به آن اشاره شده است. ⁽⁴⁷⁾

دنباله سخن حب خداى تعالى مسائل را در هر عالم ظهورى است مناسب با آن عالم‏

بدان كه محبت الهى- كه علت ظهور وجود است و نسبتى است مخصوص ميان رب الارباب و مربوبين كه باعث اظهار وجود است و اين نسبت از طرف پروردگار عالميان به گونه تأثير و افاضه است و از طرف مربوبين و موجودات تحت تربيت او به گونه استفاضه و تأثر- بر حسب نشأه‏ها و موجوداتى كه پذيراى اين نسبت هستند مختلف است. پس در برخى از مراتب حكم اين محبت و نسبت تمام‏تر است و ظهورش بيشتر است مانند عالم اسماء و صفات و عالم صور اسماء و اعيان ثابته در نشأه علمى. و در برخى كمتر و كمتر تا برسد به آخرين مراتب و كمال نزول و نهايت هبوط. پس حب ذاتى حضرت حق متعال تعلق بر آن يافت كه در حضرت اسماء و عوالم غيب و شهادت ظهور يابد، كه فرمود: من گنجى بودم پنهان پس دوست داشتم كه شناخته شوم، از اين رو خلق را آفريدم تا شناخته شوم.

پس حب ذاتى است كه منشأ ظهور موجودات است. و محبوب‏ترين سؤال از خداى تعالى همان سؤالى بود كه در حضرت علمى از اسماء الهيه واقع شد، چون آن سؤال بود كه مفتاح ظهور و معرفت گرديد. و محبوب‏تر از محبوب‏ترين سؤال‏ها آن سؤالى بود كه از رب انسان جامع كامل كه حاكم بر همه اسماء و صفات و شئون و اعتبارات بود واقع گرديد. و اين كه در تعيين محبوب‏ترين سؤالها گفتيم به حسب مقام كثرت بود. و اما به حسب مقام توحيد و ارتباط خاصى كه ميان هر موجود با رب خود هست بدون آنكه واسطه‏اى در ميان باشد، به حسب اين مقام همه سؤال‏ها از خدا محبوب است چنانكه تحقيق آن گذشت.

اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ مِنْ شَرَفِكَ بِاشْرَفِهِ، وَ كُلُّ شَرَفِكَ شَريفٌ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بَشَرَفِكَ كُلِّهِ.

ح 16ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به شريف‏ترين شرف تو، و همه شرف تو شريف است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه شرف تو.

وجود، خير محض است يعنى چه؟

از مطالبى كه به وضوح پيوسته و زبانزد الهيين از اصحاب حكمت متعاليه و فلسفه عاليه و سالكان از صاحبان ذوق و صاحبدلان صاف و صاحب ديدگان تيزبين و سالم گرديده است- با اختلاف مسلكى كه دارند و تفاوت مشربى كه آنان راست، كه بعضى با سلوك علمى و از طريق برهان به آن رسيده‏اند و برخى ديگر با سير عرفانى و كشف معنوى وجدانى و عيانى، به دنبال خلوتها كه داشته‏اند و از دنيا به سوى آخرت بار بسته‏اند و از حدود بقعه تاريك امكان به فضاى عالم قدس بال و پر گشوده‏اند- آن است كه: وجود خير است و شريف، و نور است و تابش؛ و عدم شر است و پست، و ظلمت است و كدورت. پس وجود است كه خير محض و شرافت صرف است، و همه اشياء به آن مشتاقند، و هر متكبر جبارى در مقابل آن خاضع است، و همه موجودات آن را طالبند، و همه كائنات به آن عاشق، و محور هر خير و شرف است، و مورد توجه هر سالك است، و آستانش بار انداز هر كاروان، و خاك كويش اقامتگاه هر قافله است. اگر يادى از خير شود وجود است كه اول و آخر و ظاهر و باطن و اصل و معدن آن خير است، لكن همه اين‏ها نه به معناى مصدرى و مفهوم انتزاعى اعتبارى است بلكه وجودى كه حقيقت وقوع در خارج است و عين اعيان خارجى است و متن حقايق واقعى است و اصل تحققات است و ذات بخش به ذوات است و جوهر بخش به جواهر است و تحقق بخش به اعراض است.

پس بازگشت هر چه خير و شرف و حقيقت و نور است به وجود است، و اوست اصل ثابت و شجره طيبه، و شاخه‏هاى اوست كه آسمان‏ها و زمين و ارواح و اشباح را پر كرده است. و هر چه شر و پستى و بطلان و ظلمت است بازگشتش به عدم است و اوست شجره خبيثه مظلمه سرنگون كه قرار و استقرارى ندارد.

و ماهيت از حيث ذاتش نه به خير بودن متصف مى‏شود و نه صفت شر بودن را داراست، زيرا ماهيت از آن سو كه ماهيت است هيچ چيز بجز همان ماهيت نيست، و با اين وصف به حسب همان لا اقتضايى ذاتى كه دارد و همان امكان ماهيتى كه او را هست هالك و زائل و باطل است، و آن گاه كه از حدود بقعه عدم و دار وحشت قدم بيرون گذاشت و بر آستانه وجود بار انداخت و از چشمه صاف آن نوشيد، بالعرض و المجاز شريف مى‏شود و داراى خير مى‏گردد، و هر مقدار كه وجود در او تمام‏تر و كامل‏تر شود خير و شرافتش بيشتر گردد تا برسد به وجودى كه عدم در او نباشد و كمالى كه نقصانى به او راه نيابد، اين هنگام او شرفى مى‏گردد كه پستى ندارد و خيرى مى‏شود كه شرى در آن نباشد و همه خيرها و شرف‏ها از افاضه‏ها و اشراق‏ها و تجلى‏ها و اطوار و تطورهاى او مى‏شود، و خير و كمال حقيقى ذاتى جز از آن او نباشد و جز به وسيله او نباشد و جز از او سر چشمه نگيرد و جز در او نباشد و جز بر او نباشد، و ديگر مراتب را كه خيراتى است به اعتبار انتسابى است كه به او دارند و از جهت مظهريتى است كه براى او دارند، و گر نه به اعتبار انتساب به خودشان نه كمالى دارند و نه خيرى در وجود آنهاست و نه حقيقتى دارند و نه شيئيتى را دارا هستند، چنانكه خداى تعالى فرمود: همه چيز در هلاكت است مگر وجه او و هر چه بر روى زمين است فانى است و وجه پروردگارت كه جلالمند و عزيز است باقى مى‏ماند. و سيد انبياء و سند اصفيا (صلوات اللّه و سلامه عليه و على آله الطيبين الطاهرين) فرمود: هر كس خيرى در خود بيابد خداى را سپاس گويد، و هر كس كه جز اين بيند بجز خود را ملامت نكند.

پس چون خير از اوست بايد او را سپاس گفت، و چون شر از ناحيه خود انسان و از حيثيت خلقى است ملامت نيز متوجه او است. و خداى تعالى از خليلش بازگو مى‏كند: هنگامى كه بيمار مى‏شوم او شفا بخش من است. ببين كه چگونه بيمارى را به خودش نسبت داده و از نقصان استعدادش دانسته، ولى شفا را به پروردگارش نسبت داده است؟! پس فيض و خير و شرافت از خداى تعالى است، و شر و نقصان و پستى از ما است. و در اين رابطه خداى تعالى مى‏فرمايد: پس هر آنچه از نيكى به تو رسد از جانب خداست، و هر آنچه از بدى به تو رسد از ناحيه خودت مى‏باشد. گر چه به گونه‏اى همه‏اش از جانب اللّه است.

و كتابهاى دانشمندان اين فن و مخصوصا كتابهاى فيلسوف شيرازى صدر الحكماء المتألهين به طور تصريح و اشاره و از طريق اقامه برهان پر است از اين مسأله، و بسيارى از مسائل الهى و اصول اعتقادى و اسرار قضا و قدر مبتنى بر اين مساله است كه اكنون مجال ذكر آنها نيست و بر كشف سرّشان رخصتى نه.

گفت:

آن يار كز او گشت سر دار بلند

جرمش آن بود كه اسرار هويدا مى‏كرد

ح 18ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به فاخرين ملكت، و همه ملك تو فاخر است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه ملكت.

معانى ملك حق تعالى‏

اگر ملك به معناى مملكت باشد چنانكه در آيه شريفه بگو: بار الها اى مالك ملك، مملكت را به هر كس كه بخواهى مى‏دهى به آن معنى است، و اگر به معناى مالكيت باشد چنانكه در آيه شريفه امروز مالكيت از آن كيست؟ بدان معنى است. در هر صورت فاخر بودن مالكيت حق تعالى و عظمت يكتايى‏اش در مالكيت بدان اعتبار است كه در حكمت متعاليه با دليل قطعى ثابت شده است كه نظام موجود تمام‏ترين نظامها و زيباترين نظامى است كه به تصور مى‏آيد. و چگونه اينچنين نباشد و حال آنكه نظام موجود سايه نظام علمى ربانى است كه تابع جمال جميل مطلق است. و فاخرتر بودنش به اعتبار مراتب غيبى مجرد و نظام عقلى و نشأه تجرد است (كه نظام در اين مراتب فاخرتر از نظام در بقيه مراتب و نشأه‏هاست).

پس مالكيت آسمان و زمين و ملكوت آنها از آن خداى تعالى است، و از حكومتش كسى را امكان فرار نبوده و ممكن نيست كسى از مملكت او بيرون باشد، زيرا ملك حق تعالى بر همه موجودات گسترش يافته است حتى بر اعيان اشياء ممتنع و بر اعدام. و همچنين سلطنت او گسترش دارد بر همه مراتب وجود، و هيچ چيز نيست مگر آنكه در تحت سلطنت او و مالكيت اوست؛ و به موسى عليه السّلام فرمود:

اى موسى من چاره توام كه هميشه ملازم تو هستم. و مر او راست غلبه تمام بر همه اشياء، و آنچه غلبه و سلطنت در عالم هست از ظهور غلبه و سلطان اوست، و هيچ جنبنده‏اى نيست مگر آنكه او اختيار آن را به دست دارد. چنانكه اين مطلب از مباحث گذشته روشن گرديد.

اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ مِنْ عُلُوِّكَ بِاعْلاهُ، وَ كُلُّ عُلُوِّكَ عالٍ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ بِعُلُوِّكَ كُلِّهِ.

ح 19ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به عالى‏ترين علوّت، و همه علوّ تو عالى است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه علوّت.

على از اسماء ذات است و علو حقيقى مخصوص ذات اوست‏

اوست برتر و بالاتر در عين حالى كه نزديك است، و اوست نزديك در عين حالى كه برتر و بالاتر است، و برترى مطلق از آن اوست و ساير مراتب وجودى در مرتبه پست‏تر قرار گرفته‏اند و برترى براى هيچ چيز بجز او نيست، بلكه برترى هر چيزى سايه برترى اوست.

و بنابر تحقيق شيخ عارف كامل ما (دام مجده) اسم على از اسماء ذات است، و از روايت كافى نيز همين استفاده مى‏شود كه شيخ محدثين محمد بن يعقوب كلينى (رضوان اللّه عليه) از ابن سنان نقل مى‏كند كه مى‏گويد: از ابى الحسن (امام رضا) عليه السّلام پرسيدم: خداوند پيش از آنكه خلق را بيافريند آيا به خويشتن عارف بود؟ فرمود: آرى. گفتم: خويشتن را مى‏ديد و از خود مى‏شنويد؟ فرمود: به ديدن خود و شنيدن از خود نيازى نداشت، زيرا نه از خود چيزى سؤال مى‏كرد و نه از خود چيزى مطالبه مى‏نمود، او خودش بود و خودش او بود، قدرتش نفوذ داشت و نيازى نداشت كه به خاطر خويش نامى براى خود بگذارد، و ليكن به خاطر غير خودش (و به خاطر ديگران) نامهايى از براى خود اختيار كرد تا آنان او را به آن نامها بخوانند، زيرا اگر به نامش خوانده نمى‏شد شناخته نمى‏شد. پس نخستين اسمى كه براى خود اختيار كرد (العلى العظيم) بود، زيرا او برترين همه اشياء بود، پس معناى او اللّه بود و نامش العلى العظيم. آن نخستين نام او بود، زيرا كه بر همه چيز علوّ و برترى يافت.

از اين روايت شريفه ظاهر مى‏شود كه على از اسماء ذاتيه است كه خداوند پيش از آفرينش خلق براى خود اختيار كرده است. و به اعتبار ديگر از اسماء صفت است، چنانكه از آخر روايت ظاهر مى‏شود كه مى‏فرمايد: بر همه چيز برترى يافت.