| | |
عارف كامل كمال الدين عبد الرزاق كاشانى در تأويلات خود گفته:
اسم هر چيزى عبارت از آن است كه با آن شناخته شود. پس اسماء اللّه تعالى عبارتند از صور نوعيهاى كه با خصايص هوياتشان بر صفات خدا و ذات او دلالت دارند، و با وجودشان بر وجه او، و با تعينشان بر وحدت او، زيرا همين صور نوعيهاند كه نمودهاى خداى تعالى هستند و او با اينها شناخته مىشود.
بدان (كه خدايت به اسم اعظم راهنمايت باد و آنچه را كه نمىدانى تعليمت دهاد) كه خداى تعالى را اسم اعظمى است كه هرگاه به آن نام خوانده شود اگر بر درهاى بسته آسمان خوانده شود درهاى رحمت باز مىشود، و اگر بر تنگناهاى درهاى زمين به آن نام خوانده شود درهاى فرج گشوده گردد؛ و اين نام اعظم را به حسب حقيقت غيبى يك حقيقتى است، و به حسب مقام الوهيت يك حقيقتى است، و به حسب مقام مألوهيت حقيقتى ديگر، و به حسب مقام لفظ و عبارت حقيقتى سوم. اما اسم اعظمى كه به حسب حقيقت غيبيه است و جز خدا هيچ كس بدون استثنا از آن آگاهى ندارد به همان اعتبارى كه از پيش گفتيم عبارت است از حرف هفتاد و سوم كه خداوند آن را براى خود نگاه داشته، چنانكه در روايت كافى است در باب آنچه به ائمه دين عليهم السلام از اسم اعظم عطا شده، سند به امام باقر عليه السّلام مىرسد كه فرمود:
همانا اسم اعظم بر هفتاد و سه حرف است، و از آن در نزد آصف يك حرف بود كه به آن يك حرف سخن گفت و زمينى كه ميان او و تخت بلقيس بود درهم فرو رفت و او دست دراز كرده تخت را با دست خود برگرفت، سپس زمين به همان حالتى كه بود بازگشت، و اين جريان در فاصلهاى كمتر از يك چشم به هم زدن اتفاق افتاد. و از آن اسم اعظم هفتاد و دو حرف نزد ماست و يك حرف آن نزد خداى تعالى است كه آن را در علم غيب براى خود اختصاص داده. و حول و قوهاى نيست جز به خداى على عظيم. و مانند اين روايت، روايت ديگرى هست.
و نيز در همان كتاب از امام صادق عليه السّلام منقول است كه مىفرمود:
عيسى بن مريم را دو حرف داده شد كه با آن دو حرف كار مىكرد و موسى را چهار حرف داده شده بود، و إبراهيم را هشت حرف، و نوح را پانزده حرف، و آدم را بيست و پنج حرف، و خداى تعالى همه اينها را براى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جمع كرد، و اسم اعظم اللّه هفتاد و سه حرف است كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را هفتاد و دو حرف داده شده و يك حرف از او پوشيده ماند.
و اما اسم اعظم به حسب مقام الوهيت و واحديت، آن اسمى است كه جامع همه اسماء الهى است، جامعيتى كه مبدأ اشياء و اصل آنها باشد و به منزله هستهاى باشد براى درختها كه تنه و شاخهها و برگها همه از هسته است، يا همچون شامل بودن جمله اجزائش را مانند لشگر كه شامل فوجها و افرادش است. و اين اسم به اعتبار اول و بلكه به اعتبار دوم نيز بر همه اسماء حكومت دارد و همه اسماء مظهر اويند، و به حسب ذات بر همه مراتب الهيه مقدم است. و اين اسم به تمام حقيقت خود تجلى نمىكند مگر براى خودش و براى آن كس از بندگان خدا كه جلب رضايت حق را كرده باشد، و آن بنده مظهر تام او گرديده باشد يعنى صورت حقيقت انسانيت كه صورت همه عوالم است باشد، و اين حقيقت انسانيت است كه در تحت تربيت اين اسم قرار مىگيرد. و در تمام نوع انسان كسى كه اين اسم آنچنان كه هست براى او تجلى كرده باشد نيست بجز حقيقت محمديه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اولياء خدا كه در روحانيت با آن حضرت متحدند. و اين است همان غيبى كه مرتضاى از بندگان خدا در اطلاع به آن غيب مستثنى هستند. (35)
در روايت كافى است: به خدا قسم كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از كسانى است كه خداوند از ميان بندگانش از او راضى و خشنود گشته است.
و اما اسم اعظم به حسب حقيقت عينيه عبارت است از انسان كامل كه خليفة اللّه در همه عوالم است و او حقيقت محمديه است كه عين ثابتش در مقام الهيت با اسم اعظم متحد است و ديگر اعيان ثابته بلكه ديگر اسماء الهيه از تجليات اين حقيقت است، زيرا اعيان ثابته تعينهاى اسماء الهى مىباشند و تعين هر چيزى در خارج، عين آن چيزى است كه تعين يافته و چيزى جز آن نيست، بلى در مقام عقل است كه تعين با متعين غيريت دارد. پس اعيان ثابته عين اسماء الهى هستند. پس عين ثابت از حقيقت محمديه عين اسم اعظم اللّه است و ساير اسماء و صفات و ساير اعيان، از مظاهر آن و فرعهاى آن است، و به اعتبار ديگر از اجزاء آن است.
پس حقيقت محمديه بود كه در همه عوالم از عالم عقل گرفته تا عالم هيولى تجلى كرد، و جهان سراپا ظهور آن حقيقت و تجلى آن است، و هر ذرهاى از مراتب وجود تفصيل اين صورت است، و اين است همان اسم اعظمى كه به حقيقت خارجى خود عبارت است از ظهور مشيتى كه خود بى تعين است ولى حقيقت هر حقيقتمندى به واسطه آن است، و تعينى است كه همراه است با هر چيز متعين، چنانكه در روايت است: خدا همه چيز را با مشيت آفريد و مشيت را با خود مشيت آفريد. و اين ساختمان وجودى كه نامش محمد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و از عالم علم الهى براى نجات زندانيان عالم طبيعت به عالم ملك نازل شده است مجمل آن حقيقت كليه است و همه مراتب در نهاد او هست، همان گونه كه عقل تفصيلى در نهاد عقل بسيط اجمالى منطوى است.
و در بعضى از خطبههاى منسوب به امير المؤمنين و مولى الموحدين سيد و مولاى ما على بن ابى طالب (صلوات اللّه و سلامه عليه) است كه فرمود: منم لوح و منم قلم و منم عرش و منم كرسى و منم هفت آسمان و منم نقطه باء بسم اللّه. و آن حضرت (سلام اللّه عليه) به حسب مقام روحانيت با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم متحد است چنانكه فرمود: من و على از يك درخت هستيم و فرمود: من و على از يك نور هستيم و بسيارى از روايات ديگر كه دلالت دارد بر اينكه نور اين دو بزرگوار يكى است (عليهما السلام و على آلهما).
و روايت مفصلى در كافى است كه بر بيشتر آنچه گفتيم دلالت دارد و با آنكه طولانى است ما آن را از باب تيمن و تبرك به انفاس شريفه ائمه معصومين ذكر مىكنيم.
روايت در باب حدوث اسماء است از على بن محمد و او از صالح بن أبي حماد و او از حسين بن يزيد و او از ابن ابى حمزه و او از إبراهيم بن عمر و او از ابى عبد اللّه امام صادق عليه السّلام كه فرمود: همانا خداى تعالى اسمى را آفريد كه به حرف، صدا دار نيست و در لفظ به نطق نمىآيد و در مقام تشخص، در قالب جسد نيست و در تشبيه قابل توصيف نيست و در رنگ، رنگ آميزى نشده است، آن اسم اسمى است بى كران و نامحدود، از حس توهم كنندگان در حجاب است، و پوشيدهاى است بدون نقاب. پس او را كلمه تمامى قرار داد بر چهار جزء كه قرين هم بوده و هيچ يك پيش از ديگرى نبود. پس سه اسم از آن چهار اسم را چون خلق به آنها نيازمند بود ظاهر كرد، و يكى از آنها را محجوب كرد، و آن همان اسم مكنون مخزون است. و اينان بودند نامهايى كه ظاهر شدند، پس ظاهر همان اللّه تعالى است. و خداى سبحان براى هر يك از اين اسماء چهار ركن را مسخر كرد، پس همگى دوازده ركناند. سپس براى هر ركن از اين ركنها سى اسم آفريد كه فعلى منسوب به آن اركان بودند و آن اسمها عبارتند از:
الرحمن، الرحيم، الملك، القدّوس، الخالق، البارئ، المصور، الحى، القيّوم لا تأخذه سنة و لا نوم، العليم، الخبير، السميع، البصير، الحكيم، العزيز، الجبار، المتكبر، العلى، العظيم، المقتدر، القادر، السلام، المؤمن، المهيمن، البارئ المنشئ، البديع، الرفيع، الجليل، الكريم، الرازق، المحيى، المميت، الباعث، الوارث. پس اين اسماء و آنچه از اسماء حسنى باشد تا سيصد و شصت اسم تمام بشود نسبتشان به آن سه اسم است و آن سه اسم ركنها و حجابهاى آن يك اسماند كه به وسيله همين سه اسم پنهان و در خزينه غيب نگهدارى شده، و اين است آنچه خداى تعالى مىفرمايد: بگو اللّه را بخوانيد يا رحمن را بخوانيد هر چه را بخوانيد اسماء حسنى از آن اوست.
اگر در اين روايت شريف نيكو تأمل كنى اسرار علم و معرفت براى تو منكشف و درهاى مخفى اسماء الهى به روى تو باز مىشود، و چگونه اين چنين نباشد و حال آنكه اين روايت از معدن وحى و نبوت صادر شده و از آسمان دانش و جلوهگاه معرفت نازل گشته است.
عارف ربانى مولانا ملا محسن كاشانى (كه خدا برهانش را تابنده گرداند) در شرح اين حديث شريف مىگويد: اسمى كه صفات مذكور در اين روايت را دارد اشاره است به نخستين مخلوق الهى كه در باب عقل گذشت، يعنى نور محمدى و روح احمدى و عقل كلى. و چهار جزء او اشاره است به جهت الهى. و آن سه عالمى كه مشمول آن جهت الهى است عبارت است از عالم عقول كه مجرد از مادهها و صورتهاست، و عالم خيال كه مجرد از ماده است نه از صورت، و عالم اجسام كه همراه با ماده است. و به عبارت ديگر حس و خيال و عقل و سرّ. و به عبارت سوم اشاره است به شهادت و غيب و غيب الغيب و غيب الغيوب. و به عبارت چهارم اشاره است به ملك و ملكوت و جبروت و لا هوت. و قرين هم بودن اجزاء عبارت است از اينكه هر يك از آنها در تمام بودن كلمه لازم يكديگر و وابسته به هم هستند. و آن جزء كه پنهان است سرّ الهى و غيب لاهوتى است. (تا آنكه گويد:) اينكه روايت فرموده: ظاهر اللّه است، معنايش آن است كه اللّه به واسطه اين سه اسم ظاهر شده، زيرا كه مسمى به واسطه اسم ظاهر مىشود و به وسيله آن شناخته مىشود. و اركان چهارگانه عبارتند از:
حيات، موت، رزق و علم كه چهار فرشته: اسرافيل، عزرائيل، ميكائيل و جبرائيل بر آنها گماشته شدهاند. (پايان آنچه مىخواستيم نقل كنيم از سخن فيض كه خدا مقامش را افزون فرمايد).
و اين تحقيق رشيق بنابر بعضى از نظرها و پارهاى از اعتبارات در كمال صحت و متانت است ولى مناسبتر آن است كه اسمى كه با اين صفات توصيف شده مقام اطلاق حقيقت محمديه باشد. يعنى مقام مشيّتى كه نامحدود است حتى به حد ماهيت. و پوشيدهاى است بدون نقاب به آن معنى است كه از شدت ظهور پنهان است. و همچنين ديگر صفات با اين مقام مناسب است كه مقامى بى حد و رسم است. و آنچه فرمود: آن را چهار جزء قرار داد نيز جز با اين مقام مناسبت ندارد، زيرا براى عقل چهار جزء قرار دادن درست نيست مگر با توجيهاتى كه دور از حقيقت است. و اما مقام مشيّت، مقام اطلاق است و با عقل، عقل است و با نفس، نفس است و با طبع، طبع است. و مقصود از چهار جزء همان عالم عقل و عالم نفس و عالم مثال و عالم طبع است، يعنى عالمى كه داراى صورت و ماده است، و عالمى كه از ماده مجرد است نه از صورت، و عالمى كه از ماده و صورت مجرد است ولى تعلق به ماده دارد، و عالم مجرد از ماده نه از ماهيت.
و از آنچه گفتيم معناى كلام آن حضرت كه فرمود: هيچيك از آن چهار پيش از ديگرى نبود، معلوم مىشود. زيرا عوالم چهارگانه به اعتبار آن وجههاى كه به مشيت مطلقه دارند و به اعتبار جنبه يلى الرّبىشان همه در عرض هم قرار گرفته و هيچ يك جلوتر از ديگرى نيست چنانكه در اوايل همين اوراق در شرح: اللّهمّ انّى أسئلك من بهائك بأبهاه ... تحقيق آن را نموديم.
و آن سه جزء كه آن را ظاهر كرد عبارتند از عالم نفس و عالم خيال و عالم طبع كه اين سه، غبار عالم خلقاند و نياز خلق از آن جهت كه مخلوقند به آنهاست، و اما عقل پس آن از عالم خلق نيست بلكه از عالم امر الهى است، چون از كدورتهاى عالم هيولى منزه است و ظلمتهاى عالم ماده و خلق متوجه او نشده و نيازى به او ندارد آنسان كه ماهيت به جاعل نياز ندارد و همانگونه كه ممتنع به واجب نيازمند نيست. پس آنچه خلق به سوى او اضافه مىشود و نسبت مىبرد همان عوالم ثلاثه است و چون به مقام چهارم رسد از عالم خلق نبوده و اين نقطه عقلى است كه جزء چهارم مخزون عند اللّه است چنانكه فرمايد: مفاتح غيب نزد اوست و جز او كسى آن را نمىداند. و از ادراكات خلق محجوب است، زيرا آنجا حكومت الهى غلبه دارد، و از اين روست كه عقول، سراپردههاى جمال و جلال اويند و به بقاء اللّه باقى هستند نه به ابقاء اللّه. (دقت شود).
و آنچه فرمود: ظاهر اللّه است يعنى اللّه ظاهر به اين اسماء است زيرا اللّه است كه در پوشش اسماء و صفات ظاهر است، چنانكه فرمايد: اوست كسى كه در آسمان اله است و در زمين اله است، و اللّه نور آسمانها و زمين است، و اوست اول و آخر و ظاهر و باطن و فرمود: اگر به پايينترين زمين فرود آييد هر آينه بر اللّه هبوط خواهيد كرد تا چه رسد به زمينهاى بالا و آسمانهاى بالا، به هر سو رو كنيد وجه اللّه همان سو است. يا آنكه مراد آن است كه ظاهر عبارت است از آن جهت الهى كه در اسماء سهگانه محجوب است.
پس آن اسم چهارم به واسطه اين سه اسم محجوب شده است، يعنى عالم عقل كه همان جهت الوهيت است محجوب است و ظاهر. پس اگر آنچه گفتيم همان از روايت مقصود باشد اشاره لطيفهاى خواهد بود به آنچه اهل معرفت گفتهاند كه خداى تعالى در حجابهاى خلقى ظهور فرموده و خلق با آنكه ظهور او هستند در عين حال حجاب او نيز مىباشند، مانند صورتهايى كه در آينه ظاهر مىشوند با آنكه آن صورتها ظهور آينه هستند حجاب او نيز مىباشند. و در اينجا اسرارى است كه به افشاگرى آنها اجازه نيست.
مصلحت نيست كه از پرده برون افتد راز
ور نه در مجلس رندان خبرى نيست كه نيست
و اركان چهارگانه يا موت و حيات و رزق و علم است كه چهار فرشته بر آنها گماشته شدهاند، چنانكه فيض گفت، و يا اركان چهارگانه خود آن چهار فرشته مىباشند كه در حقيقت به يك چيز برمىگردند و حقيقتشان يكى است، و دوازده ركن به اعتبار مقاماتى است كه اين فرشتگان در آن سه عالم دارند، زيرا حقيقت عزرائيلى را مثلا در عالم طبع مقام و شأنى است و مظاهرى در عالم طبع دارد، و در عالم مثال او را مقام و شأنى است و مظاهرى در آن عالم دارد و همچنين در عالم نفوس كليه داراى مقام و شأن است و او را مظاهرى است در آن عالم، و اين مقامات سهگانه در زير سلطنت مقام چهارم مسخرند، و هر چه انتقال و ارتحال از صورتى به صورت ديگر در عالم طبيعت واقع مىشود به وسيله مظاهر اين فرشته مقرب الهى انجام مىگيرد، زيرا انجام اين گونه امور بى ارزش و پست با دست خود عزرائيل بدون آنكه اعوان و سپاهيانش دخالت داشته باشند واقع نمىشود بلكه امكان وقوع ندارد، و در حقيقت هم اين گونه كارها در دست خود عزرائيل است، چون ظاهر و مظهر با همديگر اتحاد دارند. و همچنين انتقال از عالم طبع و نشأه ماده و نزع ارواح از اين نشأه به عالم مثال و برزخ به وسيله مظاهر حضرت عزرائيل كه در عالم مثال هستند و فرشتگانى كه گماشته شدهاند تا روحها را از پيكرها بيرون آورند انجام مىگيرد. و همچنين است انتقال از عالم برزخ و مثال به عالم نفوس و از آن عالم به عالم عقل. و اين نزع، آخرين مرحله نزع است كه در بعضى از عوالم مانند عالم نفوس به وسيله شخص عزرائيل بدون واسطه انجام مىگيرد و در عوالم نازل به واسطه اعوان و انصارش. و اگر براى موجود عقلى هم نزعى باشد آن نزع معناى ديگرى خواهد داشت غير از نزعى كه در سه مرحله اولى بود. و بعضى از مراتب نزع عقلى هم به توسط عزرائيل انجام نمىگيرد بلكه به وسيله اسمهاى قاهر و مالك كه حقيقت عزرائيلى در تحت تربيت اين دو اسم قرار دارد، انجام مىگيرد و نزع خود عزرائيل نيز به وسيله همين دو اسم خواهد شد.
و همچنين است حقيقت اسرافيل و جبرائيل و ميكائيل عليهم السلام كه هر كدامشان را ظهورها و مقامهايى به حسب عوالم هست و ظهور سلطنتشان در هر عالمى از نظر وجود و حد وجود و شدت و ضعف غير از عالم ديگر است. نشنيدهاى كه جبرائيل در اين عالم به صورت دحيه كلبى ظاهر مىشد؟ و دوبار در قالب مثالى براى رسول اللّه ظاهر شد و آن حضرت ديد كه جبرائيل تمام خاور و باختر را پر كرده. و به همراه رسول خدا در شب معراج تا عالم عقل و مقام اصلى خودش بالا رفت تا آنكه رسول هاشمى از مقام جبرئيل به مقامات ديگر تا آنجا كه خدا خواسته بود عروج كرد و جبرئيل در مقام پوزش از اينكه رفيق نيمه راه شد عرض كرد: اگر بند انگشتى نزديكتر شوم فروغ تجلى بسوزد پرم! و به طور خلاصه در هر عالمى از عوالم هر كارى كه انجام مىگيرد خواه به وسيله شخص اين فرشتگان باشد و خواه به وسيله ياران و سپاهيانشان همگى فعل خداست.
عكس روى تو چو در آينه جام افتاد
عارف از پرتو مى در طمع خام افتاد
حسن روى تو به يك جلوه كه در آينه كرد
اين همه نقش در آيينه اوهام افتاد
اين همه عكس مى و نقش مخالف كه نمود
يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاد
كلام صدر المتألهين در اينكه ملائكة اللّه مباشر افعال اللّه هستند
صدر الحكماء المتألهين و شيخ العرفاء السالكين (رضى اللّه تعالى عنه) در اسفار اربعه چنين مىگويد: آن كس كه در دانش الهى و حكمتى كه فوق علوم طبيعى است قدمى استوار داشته باشد شكى نخواهد داشت در اينكه موجودات همگى از فعل خدا به وجود مىآيند بدون آنكه زمان و مكان در آنها دخالتى داشته باشد، و ليكن در عين حال مسخر قوا و نفوس و طبايع هستند و فقط خداست كه زنده مىكند و مىميراند و روزى مىدهد و هدايت مىكند و گمراه مىسازد، و ليكن مباشر زنده كردن فرشتهاى است به نام اسرافيل، و مباشر ميراندن فرشتهاى است به نام عزرائيل كه روحها را از بدنها قبض مىكند و بدنها را از غذاها و غذاها را از خاك بيرون مىكشد. و براى روزى فرشتهاى است كه نامش ميكائيل است، اين فرشته مقدار غذاها و كيل و پيمانه آنها را مىداند. و مباشر از براى هدايت فرشتهاى است كه نامش جبرائيل است، و براى گمراه كردن، جوهرى است شيطانى و پستتر از فرشته به نام عزازيل، و هر يك از اين فرشتگان را ياران و سپاهيانى است از قوا كه مسخر اوامر خدايند. و همچنين در ديگر كارهاى خداوند سبحان كه اگر خود خدا هر كار پست و نالايق را ايجاد مىكرد ديگر ايجاد واسطهها كه به امر او به عالم خلق نازل مىشوند بيهوده و بىثمر بود، و خداوند والاتر از آن است كه در ملكش چيز بيهوده و يا بيكار و معطلى را بيافريند، كسانى كه كافرند چنين گمان مىكنند.
و اسماء سىگانه كه براى هر ركن آفريده شدهاند به حسب امّهات اسماء (نامهاى مادر) و كلياتشان مىباشد و گر نه به حسب جزئياتشان به شماره درست نيايند و بى نهايتاند، و آن اسماء از نقطه عقل كه نقطه الهيه است تا هيولى از حيث نزول و از هيولى تا نقطه عقل در مقام صعود به منزله دايرهاى است كه دوازده برج دارد و يا دوازده ماه است و هر برج يا ماهى سى درجه و يا سى روز است تا آنكه به سيصد و شصت درجه و يا سيصد و شصت روز برسد. اين بود سخن ما در اسم اعظم به حسب مقام خلق عينى.
و اما حقيقت اسم اعظم به حسب لفظ و عبارت، پس آن را فقط اولياء مرضيين و علماء راسخين مىدانند و از ديگران مخفى است، و آنچه در كتابهاى عرفا و مشايخ از حروف اسم اعظم و يا كلمات آن نوشته شده يا از روايات صحيح گرفته شده است و يا در اثر كشف و رياضتى است كه به هنگام فراغ و انصراف از دنيا كه دار وحشت و ظلمت است براى آنان روى داده است، چنانكه از شيخ مؤيد الدين جندى يكى از شارحين فصوص الحكم نقل شده كه گفته است، از اسمهاى اسم اعظم هو اللّه المحيط و القدير و الحى و القيوم است، و از حروف اسم اعظم (ا د ذ ر ز و) است. گويد: اين را شيخ كبير در پاسخ به سؤال حكيم ترمذى گفت.
و شيخ كبير در فتوحات گفته است: الف عبارت است از نفس رحمانى كه همان وجود منبسط است. و دال عبارت است از حقيقت جسم كلى. و ذال يعنى جسم متعذّى، و راء عبارت است از جسم حساس متحرك. و زاء يعنى جسم ناطق. و واو يعنى حقيقت مرتبه انسانى. و همه حقايق عالم ملك و شهادت كه عالم كون و فسادش مىنامند به اين حروف منحصر است.
و شيخ محدث جليل حاج شيخ عباس قمىّ (سلّمه اللّه تعالى) در كتاب مفاتيح الجنان به اين عبارت مىنويسد: ذر ذكر بعض آيات و دعاهاى نافعه مختصره كه انتخاب كردم از كتب معتبره: اول سيد اجل سيد عليخان شيرازى (رضوان اللّه عليه) در كتاب كلم طيّب نقل فرموده كه اسم اعظم خداى تعالى آن است كه افتتاح و اختتام او هو است و حروفش نقطه ندارد و لا يتغير قرائته اعرب ام لم يعرب (يعنى قرائتش تغيير نمىيابد چه اعرابش بگذارند يا اعراب بر او نگذارند) و اين در قرآن مجيد در پنج آيه مباركه از پنج سوره است: بقره و آل عمران و نساء و طه و تغابن. شيخ مغربى (در كتاب خود) گفته: هر كه اين پنج آيه مباركه را ورد خود قرار دهد و هر روز يازده مرتبه بخواند هر آينه آسان شود براى او هر مهمى از كلى و جزئى به زودى إن شاء اللّه تعالى، و آن پنج آيه اين است: (36)
1- اللّهُ لا الهَ الاّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ تا آخر آية الكرسى 2- اللّهُ لا الهَ الاّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ انْزَلَ التَّوْريةَ وَ الانْجيلَ مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنّاسِ وَ انْزَلَ الْفُرْقانَ.
3- اللّهُ لا الهَ الاّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ الى يَوْمِ الْقِيمَةِ لا رَيْبَ فيهِ وَ مَنْ اصْدَقُ مِنَ اللّهِ حَديثاً.
4- اللّهُ لا الهَ الاّ هُوَ لَهُ الاسْماءُ الْحُسْنى.
5- اللّهُ لا الهَ الاّ هُوَ وَ عَلى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤمِنُونَ.
دنباله سخن و دستاوردى تازه حقيقت بسم اللّه الرحمن الرحيم و اختلاف آن به حسب مقامات
اميد است كه در اسماء پروردگارت و آيات آفريدگارت با راه يابى به راه راست رفته و متوجه شده باشى كه سلسله وجود و عوالم غيب و شهود از ملائكة مقربين و اصحاب يمين و فرشتگانى كه به صف ايستادهاند و فرشتگانى كه به تدبير كارها مشغولند و فرشتگانى كه به ابرها و بادها و آبها مأمورند و كليات عوالم از انواع و موجودات عالى و وجودهاى سافل و جزئيات عوالم تا برسد به تاريكيهاى تار و نشأه هيولانى همه و همه اسماء الهى هستند. و اكنون با توفيق خداى ملك منّان به شرط آنكه در اسمائش تدبر، و در آياتش تفكر كنى و از زندان طبيعت بيرون آمده و درهاى بسته انسانيت را به روى خود باز كنى بايد بدانى كه از براى حقيقت بسم اللّه الرحمن الرحيم مراتبى از وجود است و مراحلى از نزول و صعود است، بلكه به حسب عوالم و نشأههاى مختلف، او را حقيقتهاى فراوانى است و از براى او در دل سالكان به مناسبت مقامات و حالات هر يك از آنان تجلىهايى است، و اينكه حقيقت بسم اللّه در آغاز هر سوره از سورههاى قرآن غير از حقيقت آن است در آغاز سوره ديگر، و اينكه بعضى از اين بسم اللّهها بزرگ است و بعضى بزرگتر و بعضى از آنها محيط است و بعضى محاط، و حقيقت بسم اللّه در هر سورهاى از تدبر در حقيقت همان سوره كه با بسم اللّه آغاز شده معلوم مىشود. پس آن بسم اللّه كه براى آغاز اصل وجود و مراتب آن گفته شده غير از بسم اللّه است كه براى آغاز يك مرتبه از مراتب وجود گفته شده. و چه بسا اين مطلب را راسخون در علم از خاندان وحى تشخيص بدهند.
و از اين رو است كه از امير المؤمنين و سيد الموحدين (صلوات اللّه و سلامه عليه) روايت شده است كه فرموده: همه آنچه در قرآن است در سوره فاتحه است، و همه آنچه در فاتحه است در بسم اللّه الرحمن الرحيم است، و همه آنچه در بسم اللّه است در باء بسم اللّه است، و همه آنچه در باء است در نقطه است، و من آن نقطه زير باء هستم.
و اين خصوصيت در ديگر بسم اللّهها نيست، زيرا فاتحة الكتاب (سوره الحمد) مشتمل بر تمامى سلسله وجود و دو قوس نزول و صعود است از آغاز وجود تا انجام آن، و اين معنى از الحمد للّه تا مالك يوم الدين تفصيلا بيان شده. و همه حالات بنده و مقاماتش در ايّاك نعبد تا پايان سوره مباركه گنجانده شده است. و همگى دايرهاى كه به طور تفصيل در سوره فاتحه است به طور جمع در الرحمن الرحيم موجود است، و در اسم به طور جمع الجمع هست، و در باء كه الف ذات در آن مختفى است به طور احديت جمع الجمع وجود دارد، و در نقطهاى كه در زير باء است و تمام دايره وجود در آن نقطه سريان دارد به طور احديت سرّ جمع الجمع وجود دارد. و اين گونه احاطه و اطلاق فقط در آغاز فاتحة الكتاب الهى است كه وجود با آن آغاز شده و عابد و معبود به همديگر ارتباط يافتهاند.
پس حقيقت اين بسم اللّه كه در سوره مباركه حمد است از حيث جمع و تفصيل عبارت است از فيض مقدس اطلاقى، و حق مخلوق به، و اوست كه اعظم اسماء الهى و بزرگترين نام خداست، و همان خليفه است كه تمام سلسله وجود از غيب و شهود در هر دو قوس نزول و صعود تحت تربيت او قرار دارند، و ديگر بسم اللّهها از تعينهاى اين اسم شريف بوده و از مراتب آن مىباشند؛ بلكه هر بسم اللّه كه براى آغاز كارى از كارها گفته شده مانند خوردن و آشاميدن و آميزش جنسى و ديگر كارها تعينى است از تعينهاى اين اسم مطلق، هر يك به حسب حد و مقام خود، و آن اسمى كه در آن به كار رفته هرگز اين اسم اعظم نيست، كه اين اسم، اجلّ از آن است كه در مقام اطلاق و سريانى كه دارد به چنين كارهاى نالايق تعلق يابد.
پس اسم در مقام خوردن و آشاميدن مثلا عبارت است از تعين اسم اعظم به تعين خورنده و آشامنده و يا به تعين ميل به خوردن و آشاميدن، كه همه اينها از تعينات آن اطلاق است. و اگر چه تعينها با مطلق اتحاد دارند ولى مطلق با اطلاق و سريانى كه دارد به همراه مقيد نيست.
نقل و تتميم سخن عارف كامل حاج ميرزا جواد ملكى درباره بسم اللّه الرّحمن الرّحيم
يكى از مشايخ ارباب سير و سلوك (رضوان اللّه عليه) در كتاب اسرار الصلوة چنين مىگويد: عيبى ندارد كه به پاسخ اشكالى كه ميان اهل علم پيدا شده اشارهاى بكنيم و آن اشكال اين است كه اگر كسى در نماز بسم اللّه الرحمن الرحيم گفت بدون آنكه سورهاش را تعيين كند و يا به قصد سورهاى گفت كه نمىخواهد آن سوره را بخواند بلكه مىخواهد سوره ديگرى را بخواند، در چنين بسم اللّه اشكال كردهاند، از اين راه كه بسم اللّه در هر سوره يكى از آيات آن سوره است و در اين صورت غير از آن بسم اللّه خواهد بود كه در سوره ديگر است، چون ثابت شده كه بسم اللّه در اول هر سوره نازل شده است بجز سوره برائت.
پس اگر بخواهيم اين الفاظ عنوان قرآن بودن را داشته باشد بايد قصد حكايت همان را بكنيم كه جبرئيل آن را بر رسول خدا خوانده و الاّ آن الفاظ حقيقتى غير از اين ندارند. بنا بر اين در قرائت شدن (يا قرآن شدن) اين الفاظ لازم است كه آنچه جبرئيل آن را قرائت كرده قصد شود، و آنچه جبرئيل در فاتحه قرائت كرده بسم اللّه سوره فاتحه است، و همچنين بسم اللّه هر سوره از آيات آن سوره محسوب نشود مگر آنكه به قصد بسم اللّه همان سوره خوانده شود، پس اگر تعيين قصد نشد آيه اين سوره نخواهد شد بلكه اصلا قرآن نخواهد بود.
و پاسخ همه اين حرفها آن است كه آيات قرآن در هر عالمى حقيقتى دارد و براى هر آيه اثرهاى مخصوصى هست، و حقيقت آيه فقط آن نيست كه جبرئيل آن را قرائت كرده، بلكه خواندن جبرئيل هيچ ارتباطى با ماهيت آيه ندارد.
و بسم اللّه نيز يك آيه است كه در اول هر سوره نازل شده و با نزولش در هر سوره حقيقتش اختلاف پيدا نمىكند، و بسم اللّه سوره حمد مثلا همان بسم اللّه سوره اخلاص است، و تنها از آن جهت كه چند مرتبه نازل شده لازم نمىآيد كه در خواندنش بسم اللّه همان سوره را كه مىخواهى بخوانى قصد كنى و گر نه لازم است كه در خواندن حمد هم قصد كنى كه كدام يك از حمدها را مىخوانى، حمدى كه اول نازل شده و يا حمدى كه مرتبه دوم نازل شده، چون سوره حمد نيز دو بار نازل شده! بنا بر اين ضررى ندارد كه در گفتن بسم اللّه سوره مخصوصى را قصد نكند، بلكه اگر بسم اللّه را بى قصد سورهاى گفت و پس از گفتن بسم اللّه، آن سوره ديگر را خواند نيز ضرر ندارد. و اين گونه اختلاف مانند اختلاف قصدى است كه خارج از تعين ماهيات باشد.
و اين سخن از آن بزرگوار (قدّس اللّه نفسه الزكية) غريب است، زيرا اشكال به اينكه مكرر نازل شدن موجب اختلاف حقيقت در بسم اللّه باشد و يا آنكه لازم باشد آنچه جبرئيل آن را قرائت كرده قصد شود هر چند اشكال صحيحى نيست، لكن با نظر به آنچه گفتيم و با تدبر در آنچه كاملا روشن شد و باطنش مكشوف شد حقيقت امر به قدر استعدادت براى تو واضح و منكشف خواهد شد كه حقيقت بسم اللّه در آغاز سورهها با همديگر اختلاف دارند، بلكه بسم اللّه گفتن به حسب اختلاف اشخاص مختلف است و بلكه گفتن بسم اللّه از شخص واحد به حسب اختلاف حالات و واردات و مقاماتش مختلف است، و در هر مقامى گفتن بسم اللّه حقيقتى مخصوص به آن مقام را دارد.
و سپاس خداى را در اول و آخر و ظاهر و باطن. همانا سخن از گونه اختصار بيرون شد و عنان قلم از دست رفت، ولى چه كنم كه عشق به اسماء الهى و صفات ربانى مرا به اين مقام از سخن كشاند.
بازگشت با توجه به عدم تناهى اسماء اللّه، توجيه كل أسمائك چگونه است؟
مىخواستم سخن را در همين جا به پايان رسانده و دفتر را از بسط مقام برچينم و از برادران بزرگوار پوزش بطلبم، ولى دوباره تصميم برگشت به مضمون روايت: خداى را با فسخ تصميمها شناختم، و چنين اتفاق افتاد كه در محضر يكى از دانشمندان بزرگ (دام ظله المستدام) حضور به هم رسانيدم و يكى از حاضران ايرادى وارد كرد و هر كس طبق مذهبى كه داشت پاسخ گفت و در راه مسلك خود قدم برداشت كه هر حزبى به آنچه در نزدشان است شادمانند و من اولين جواب از دو جوابى را كه خواهد آمد به او دادم.
اصل شبهه اين بود كه اسماء الهى و صفات ربوبى قابل حصر نيست و بى نهايت است، و بى نهايت را حد كليت و جزئيت نباشد، بلكه حد كلى و جزئى از حدود اشياء متناهى است. بنا بر اين، معناى و كلّ أسمائك كبيرة يا بأسمائك كلها (همه اسمهاى تو بزرگ است، يا به همه اسمايت) چيست (و كلمه همه در مورد بى نهايت چگونه توجيه مىشود)؟
من به اين اشكال چنين پاسخ گفتم كه: سؤال كننده از خدا سؤال مىكند به آن اسمهايى كه بر حسب حالات و مقامات و واردات او بر او تجلى كرده، و البته اسمهايى كه تجلى مىكند در هر مقامى كه باشد به حسب آن تجلى كه در قلب سالك مىكند محصور است.
و الآن در جواب مىگويم كه: اسماء الهيه گرچه به حسب ازدواج آنها با يكديگر و توالدى كه از مزدوج اسماء مىشود محصور نيست و بى نهايت است، ولى به حسب اصول و امهات اسماء محصورند، كه به يك اعتبار عبارتند از اول و آخر و ظاهر و باطن، چنانكه فرموده: