انسان در دو قوس نزول و صعود

و خداى تعالى مى‏فرمايد: به تحقيق كه ما انسان را در بهترين حد اعتدال آفريديم، سپس او را به پست‏ترين مراحل بازگردانيديم. و اين به حسب قوس نزولى است و دلالت دارد بر آنكه پيش از عالم طبيعت براى انسان، بود قبلى بوده چنانكه مقتضاى تحقيق همين است. و از اعلى علّيّين به اسفل سافلين بازگرداندن امكان ندارد مگر آنكه به منزلهايى كه در بين راه است عبور كند. پس، از حضرت واحديت و عين ثابت در علم الهى به عالم مشيت تنزل كرده، و از عالم مشيت به عالم عقول و روحانيان از ملائكه مقربين، و از آن عالم به عالم ملكوت عليا از نفوس كليه، و از آن به عالم برزخها و عالم مثال، و از آن به عالم طبيعت، و عالم طبيعت نيز به مراتبى كه دارد تا پست‏ترين مراتب آن كه عبارت از عالم هيولى است و آن نخستين زمين است و به اعتبارى زمين هفتم و طبيعت نازله است، و اين آخرين درجه نزول انسان است. سپس شروع به سير كردن مى‏كند و به تدريج از هيولى كه مقبض قوس است تا مقام دنا فتدلّى فكان قاب قوسين أو أدنى بالا مى‏رود.

پس انسان كامل همگى و تمامى سلسله وجود است و دايره وجود با او تمام مى‏شود و اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و اوست كتاب كلى الهى، و آن سه اعتبار كه در سلسله موجودات گفتيم در او نيز متصور است. پس اگر او را يك كتاب دانستيم آن وقت عقل و نفس و خيال و طبع او ابواب و سوره‏هاى او بوده و مراتب هر يك از اين‏ها آيات و كلمات الهيه آن كتاب خواهد بود. و اگر انسان را كتابهاى متعدد اعتبار كرديم، هر يك از عقل و نفس و خيال و طبع، كتاب مستقلى خواهد بود كه داراى ابواب و فصولى است. و اگر هر دو اعتبار را با هم منظور داشتيم يك دوره كتاب چند جلدى بوده و قرآنى خواهد بود داراى سوره‏ها و آيه‏ها. پس انسان به وجود تفريقى و به اعتبار تكثرش فرقان است چنانكه در حديث است كه على عليه السّلام فصل دهنده ميان حق و باطل است. و به اعتبار وجود جمعى‏اش قرآن است.

تمثيل معناى كتاب الهى‏

بدان كه انسان كامل مثل اعلاى اللّه است و بزرگترين آيه و نشانه او و كتاب روشن الهى و خبر با عظمت (نبأ عظيم) است، و اوست كه به صورت حق تعالى آفريده شده و با دو دست قدرت الهى انشاء شده و خليفه خداست بر خلق او، و كليد باب معرفت خداى تعالى است؛ هر كس او را شناخت خدا را شناخته، و او در هر صفتى از صفاتش و در هر تجلى‏اى از تجلياتش نشانه‏اى از نشانه‏هاى اللّه است.

و از مثل‏هاى اعلا براى شناخت آفريننده انسان شناخت كلام او است. پس بايد دانست كه كلام از هوايى كه از باطن انسان بيرون مى‏آيد و با سير كردن به منازل خارج و گذشتن از مراحل سير به خارج، تعينى به خود مى‏گيرد و از عالم غيب به شهادت ظاهر شده و از آنچه در ضمير و خاطر گوينده و در نهاد اوست خبر مى‏دهد و باطن مقصد و حقيقت امر او را كشف مى‏كند. پس گوينده كه كلام را انشاء و ايجاد مى‏كند و آن را از عالم غيب به عالم شهادت فرود مى‏آورد و از آسمان نهاد به مرحله ظهور مى‏رساند به خاطر آن حب ذاتى است كه به بروز دادن كمالات باطنى و ظاهر نمودن ملكات درونى خود دارد.

پس پيش از آنكه انشاء سخن كند كمالاتش در مرتبه خفا مى‏باشد و چون اظهار آن كمالات را دوست دارد و عاشق اعلان آنهاست از اين جهت ايجاد و انشاء كلام مى‏كند تا قدر و مقامش شناخته شود. و اگر تو را دلى باشد كه با انوار الهى نورانى باشد و روحى كه با اشعه روحانى روشن باشد و چراغ زيتونى قلبت هر چند بدون تماس با شعله تعليمات خارجى روشن شده باشد و آن نور باطنى را كه پيش پايت را روشن مى‏سازد به قدر كافى داشته باشى به طور مسلم سرّ كتاب الهى براى تو منكشف خواهد شد مشروط بر اينكه طهارتى را كه در مسّ كتاب الهى لازم است داشته باشى؛ و حقيقت كلمه الهى و غايت تكلم حق تعالى را در آيينه مثل اعلى و آيت كبرى خواهى شناخت و اين كه مراتب وجود و عوالم غيب و شهود همگى كلام الهى است كه به وسيله هوايى كه عبارت است از مرتبه عماء از مرتبه هويت عينيه خارج گشته و به خاطر حب ذاتى كه به اظهار كمال خود داشته از آسمان الهيت نازل شده و تجلى به اسماء و صفاتش فرموده تا شأن و منزلتش شناخته شود، چنانكه در حديث است: من گنج پنهانى بودم، و چون دوست داشتم كه شناخته شوم خلق را آفريدم تا شناخته شوم.

و از على عليه السّلام است كه فرمود: به تحقيق كه خداى تعالى در كلامش براى بندگانش تجلى كرده ولى آنان بصيرت ندارند و تجلى او را نمى‏بينند.

و از آن حضرت است: خدا به هر چيزى كه اراده وجود آن را داشته باشد مى‏گويد: باش آن هم به وجود مى‏آيد، ولى اين گفتن نه به واسطه صدايى است كه به گوش برسد و نه آوازى كه شنيده شود، بلكه كلام خداى سبحان عبارت از فعل اوست.

و اهل معرفت گفته‏اند: تكلم حضرت حق عبارت از تجلى حق است، كه چون اراده و قدرتش تعلق بگيرد كه آنچه را كه در غيب است اظهار كند و ايجاد نمايد آن تجلى حاصل بشارت‏

نزول كتاب الهى از نظر ملا صدرا

صدر حكماى متألهين و شيخ عرفاء كاملين در اسفار فرمايد:

بدان اى مسكين كه اين قرآن با هزار حجاب از نزد حق تعالى به خلق نازل شده است به خاطر آنكه چشم دلها ضعيف است و ديده‏ها همچون شب‏پره از ديدن نور آن عاجزند و اگر به فرض باء بسم اللّه با آن عظمتى كه در لوح دارد به عرش نازل مى‏شد عرش از عظمت او گداخته مى‏شد و از بين مى‏رفت تا چه رسد به آسمان دنيا. و در آيه شريفه: اگر ما اين قرآن را بر كوهى نازل مى‏كرديم مى‏ديدى چگونه از خشيت الهى خاشع و از هم پاشيده مى‏شد به اين معنى اشاره شده است. (پايان آنچه مى‏خواستيم از سخن ايشان نقل كنيم. خداوند بر علوّ مقامش بيفزايد. و اين كلام از معدن علم و معرفت صادر شده و از مشكوة وحى و نبوت گرفته شده است.)

نظر مؤلف در نزول كتاب تكوينى‏

من مى‏گويم: كتاب تكوينى الهى و قرآن ناطق ربانى نيز از جهان غيب و گنجينه مكنون الهى با هفتاد هزار حجاب نازل شده است تا اين كتاب تدوينى الهى را حامل گشته و نفوس برگشته زندانى در زندان طبيعت را از زندان طبع و جهنم طبيعت آزاد كند و غريبان اين شهرهاى وحشتناك را به وطنهايشان راهنمايى كند و اگر نه چنين بود يك تجلى اين كتاب مقدس و مكتوب سبحانى اقدس با يك اشاره از اشاره‏هايش و با گوشه چشمى كه نشان مى‏داد كافى بود كه اگر بر آسمان‏ها و زمين‏ها بود اركانشان را بسوزاند، و اگر بر ملائكه مقربين بود انّيّاتشان مندكّ و نابود شود. چه زيبا گفته شده است:

احمد ار بگشايد آن پرّ جليل

تا ابد مدهوش ماند جبرئيل

ح 9ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به بزرگترين نامهايت، و همه نامهاى تو بزرگ است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه نامهايت.

اسماء و صفات الهى حجابهاى ذات مقدس‏اند

بدان اى دوست من (كه خدايت به معرفت اسماء و صفاتش موفق گرداند و تو را از متدبرين در اسرار آياتش قرار دهد) كه اسماء حسناى الهى و صفات علياى ربوبى همگى حجابهاى نورى هستند ⁽³⁴⁾از براى ذات احديتى كه همه تعين‏هاى اسمائى در آن ذات احدى مستهلك‏اند، و همه تجلى‏هاى صفاتى در آن حضرت پنهان است، زيرا غيب هويت و ذات احديت براى هيچ كس بجز در حجاب تعين اسمى ظهور نمى‏كند، و در هيچ عالمى بجز در نقاب تجلى صفتى ظاهر نمى‏شود. او را در اين مرتبه غيب هويت نه اسمى است و نه رسمى، نه تعينى براى او هست و نه از براى حقيقت مقدسش حدى است، در صورتى كه اسم و رسم خود حدى و تعينى است، پس او را به حسب مفهوم و ماهيت اسم و رسمى نيست، و به حسب حقيقت و هويت نه اسم و رسم علمى دارد و نه اسم و رسم عينى، و جز او چيزى نيست تا اسم و رسمش گردد. منزه است خداوندى كه از تحديد اسمى منزه و از تعين رسمى مقدس است. و عالم همگى خيال اندر خيال است، و ذات مقدسش حقيقتى است قائم به ذات خويش و چنين حقيقتى با خيال، امكان انكشاف ندارد، چنانكه آزاد مردان گفته‏اند. پس همه مفاهيم اسمائى و تمام مراتب حقايق عينى كشف از مقام ظهور او و تجلى او و اطلاق و انبساط او مى‏كنند، و وجود منبسط و مفهوم عام وجود عبارتهايى هستند كه فقط از مقام اطلاق او كاشف مى‏باشند.

وجود اسماء و صفات منافاتى با احديت ذات ندارد

شيخ صدر الدين قونوى در مفتاح غيب و شهود خود مى‏گويد: از براى وجود دو اعتبار است، يكى فقط خود وجود بودن، و او حق تعالى است، و وجود از اين رو و از اين وجهه چنانكه از پيش اشاره به آن كرديم نه كثرت در او هست و نه تركيب و نه صفت و نه نعت و نه رسم و نه اسم و نه نسبت و نه حكم، بلكه وجودى است بحت و خالص، و اينكه ما به او وجود مى‏گوييم اين وجود گفتن ما نيز به خاطر فهماندن مطلب است نه آنكه حقيقتا نام او وجود باشد، بلكه اسم او عين صفت اوست و صفت او عين ذات اوست. (پايان آنچه مورد نظر ما بود) و عارف بزرگوار آقا محمد رضا قمشه‏اى در حاشيه بر مقدمات شرح فصوص قيصرى كه منسوب به اوست سؤالى از خود مى‏كند و آن اينكه: اگر اسم به دو بخش اسماء ذات و اسماء صفات بخش شد چرا براى خداى تعالى در مرتبه احديت ذاتى اسم و رسمى نباشد و حال آنكه ذات در اين مرتبه حاصل است و بايد متصف به صفات باشد؟ او پاسخ اين سؤال را به اين عبارت مى‏دهد (ترجمه): رسم هر چيز عبارت از چيزى است كه مميز آن باشد و آن را كشف كند، پس بايد مطابق آن باشد تا بتواند آن را كشف كند؛ و ذات الهى با هيچ مفهومى از مفاهيم، ظاهر نمى‏شود و كشف نمى‏گردد تا آن مفهوم اسم براى آن ذات تعالى بشود. اگر خواهى به وجدان خودت مراجعه كن و ببين آيا مفهومى از مفهوم‏ها را مى‏يابى كه آن مفهوم عين مفهوم ديگر باشد؟ چه رسد به مفهوم‏هاى بى‏نهايتى كه در مقابل كمالات حق تعالى است، و چطور ممكن است مفهومى كاشف از كمالات آن حضرت باشد و حال آنكه مفهوم، محدود است و ذات خداى تبارك و تعالى نامحدود؟ پس براى ذات احديت اسمى اصلا وجود ندارد. ذاتش مقدس است از اينكه محدود كننده‏اى او را محدود كند و چيزى از اشياء غيبى مانند مفاهيم، و يا از اشياء عينى مانند وجودات، او را احاطه كند. پس وجود منبسط عام و مفهوم عام اعتبارى آن وجود منبسط هر دو از اطلاق او كاشف‏اند نه از ذات اقدس و ارفع و اعلاى او. مگر نشنيده‏اى سخن آزادگان را كه گفته‏اند:

جهان همگى خيال اندر خيال است؛ و ذات او حقيقتى است قائم به نفس خويش، و وجود منحصر در آن ذات است؟! گر چه در پاره‏اى از فقرات سخن اين مرد بزرگ جاى اشكال واضحى است، بلكه از طور كلام و مقصود خارج شده و از مرتبه‏اى به مرتبه ديگر از وجود تنزل كرده الاّ اينكه محل شاهد، قسمت آخر كلام ايشان بود كه بر آنچه ادعا كردم شاهد و بلكه برهان درخشانى است.

و اين مرتبه كه مرتبه عماء و غيب است و آنچه در اخبار و احاديث رسيده است كه خداى را اسمى است كه آن اسم را فقط براى خود حفظ كرده و احدى را بر آن آگاه نكرده است و آن هفتاد و سومين حرف از حروف اسم اعظم است، چنانكه روايت آن خواهد آمد إن شاء اللّه يكى از احتمالات درباره آن اسم همين است كه مراد از آن اسم مرتبه عماء و غيب باشد. پس اگر من گاهى به آن مرتبه كلمه اسم اطلاق مى‏كنم از آن جهت است كه ذات، علاّمه ذات خويش بالذات مى‏باشد، زيرا او عالم است به ذات خود لذاته.

معناى اسم الهى‏

پس از آنكه آنچه را كه ما بيان كرديم نيكو خواندى و نيكو فهميدى پس بدان كه اسم عبارت است از ذات با صفت معينى از صفاتش و تجلى مخصوصى از تجلياتش؛ مثلا الرحمن عبارت از ذاتى است كه با رحمت منبسط تجلى كرده باشد. و رحيم عبارت از ذاتى است كه با رحمتى كه بسط كمال است تجلى كند. و منتقم آن ذاتى است كه با انتقام تعيّن يافته باشد. و اين تعين به اسم نخستين تكثرى است كه در دار وجود واقع شده و اين تكثر در حقيقت تكثر علمى است و حضرت حق تعالى ذات خود را در آينه صفات و اسماء شهود فرموده و در عين علم اجمالى كشف تفصيلى شده است و با اين تجلى اسمائى و صفاتى درهاى وجود، باز و غيب به شهود مرتبط گرديد و رحمت خدا بر بندگانش گسترش يافت و نعمت او بلاد را فرا گرفت؛ و اگر اين تجلى اسمائى نبود جهان همگى در تاريكى عدم و كدورت خفاء و وحشت اختفاء باقى مى‏ماند، زيرا براى هيچ كس از جهانيان بلكه به قلب هيچ سالكى از سالكان تجلى ذاتى جز در حجاب اسمى از اسماء و يا صفتى از صفات امكان ندارد.

سرّ سجود ملائكه بر آدم‏

و با همين تجلى بود كه كمّلين از اولياء خدا اسماء و صفات و لوازم آنها و لوازم لوازم آنها را تا آخرين مرتبه وجود مشاهده نمودند و اعيان ثابته همه حقايق و هويات را ديدند. و البته تجلى به بعضى از اسماء بر تجلى اسم ديگر مقدم بود، پس ابتدا به اسماء محيط تجلى كرد و در حجاب آن اسم محيط به اسم محاط تجلى نمود. پس اسم اللّه و اسم الرحمن چون به ديگر اسماء احاطه داشتند تجلى براى ديگر اسماء به واسطه آن دو اسم شد. و اين يكى از اسرار سبقت رحمت حق بر غضب اوست. و تجلى به اسم اللّه اولا بر ساير اسماء شد و به توسط اسم اللّه و ديگر اسماء ثانيا بر اعيان ثابته تجلى شد- مگر عين ثابت انسان كامل كه تجلى بر آن عين ثابت ابتدايى و بدون توسط چيزى بود- و بر اعيان خارجى براى بار سوم تجلى شد. و در تجلى عينى نيز تجلى بر انسان كامل با اسم اللّه بود بدون آنكه اسمى از اسماء و يا صفتى از صفات واسطه باشد، و تجلى بر ديگر موجودات به توسط اسماء بود. و اين بود از جمله اسرار آنكه خداى تعالى امر كرد كه ملائكه بر آدم سجده كنند گر چه شيطان لعين به خاطر قصورش نتوانست اين حقيقت را درك كند. و اگر نبود اينكه خداى تعالى با اسم محيطش به آدم تجلى كرد آدم را توانايى آن نبود كه همه اسماء را فرا گيرد. و اگر شيطان در تحت تربيت اسم اللّه قرار مى‏گرفت هرگز مأمور به سجده به آدم نمى‏شد و از درك روحانيت آدم عاجز نمى‏گشت. و چون آدم مظهر اسم اعظم اللّه بود لياقت خلافت اللّه را در همه عوالم به دست آورد.

نور همه موجودات اسماء الهى هستند

پس از آنكه در روح اسم تدبر كنى و در حقيقت آن تفكر نمايى و دفتر سلسله وجود را مطالعه نموده و آن را سطر به سطر بخوانى شايد به اذن خداى تعالى و حسن توفيقش از براى تو كشف شود كه سلسله وجود و مراتب آن، و دايره شهود و مدارج و درجات آن، همگى اسماء الهى مى‏باشند، زيرا اسم به معناى علامت است و هر آنچه از حضرت غيب، قدم به عالم وجود گذاشته علامتى است از براى خالق خود و مظهرى است از مظاهر پروردگارش. پس حقايق كلى از امهات اسماء الهى هستند و اصناف و افراد موجودات از اسماء محاطه مى‏باشند. و اسماء اللّه تعالى قابل شمارش نيستند. و هر يك از اسماء عينيه در تحت ربوبيت يكى از اسماء كه در مقام الهيت و احديت است مى‏باشد و مظهرى است از مظاهر آن اسم، چنانكه در روايت كافى با سند خود از امام صادق عليه السّلام نقل مى‏كند كه آن حضرت در تفسير آيه شريفه وَ لِلّهِ اْلاسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها (اسماء حسنى از براى خداست او را به آن اسماء بخوانيد) فرمود: به خدا قسم اسماء حسنى ما هستيم. و در روايت ديگرى است (كه همه روايت بعد از اين خواهد آمد): خداى تعالى اسم‏هايى آفريد با حروفى كه به صدا نيايند تا آخر روايت. و روايات درباره اينكه خداى را اسمايى است عينى فراوان رسيده است.