next page

161- امام صادق (عليه السلام ) فرمود: پدر من مى فرمودند: بنده مؤ منى نيست ، جز آنكه در قلبش دو نور قرار داده شده است ، نور ترس و نور اميد، بطورى كه اگر هر يك با ديگرى سنجيده شود، چنانچه اين يكى وزن شود، بر ديگرى افزونى نخواهد داشت ، و اگر آن يكى وزن شود، بر اين فزونى نخواهد داشت . (اصول كافى ، ج 2، ص 57 و 55، كتاب الايمان و الكفر، باب 33، ح 1 و 13).
162- عن ابى عبداللّه (ع ) يقول :لا يكون المؤ من مؤ منا حتى يكون خائفا راجيا، و لا يكون خائفا راجيا حتى يكون عاملا لما يخاف و يرجو
(اصول كافى ، ج 2، ص 57، كتاب الايمان و الكفر، باب 33، ح 11).
163- اصول كافى ، ج 2، ص 55، كتاب الايمان و الكفر، باب 33، همان كتاب ، باب 23، ص 40 - 39، همان كتاب ، باب 25، ص 42.
164- نگاه كنيد به : الاسفار الاربعة ، ج 6، ص 105 - 100، فصل 9 از موقف 1.
165- اشاره است به اين حديث امام صادق (عليه السلام ) كه فرمودند:ان اليهود سالوا رسول الله (صلى الله عليه و آله ) فقالوا: انسب لنا ربك فلبث ثلاثا لا يجيبهم ، ثم نزلت قل هو الله احد...)) الى آخرها
يعنى : يهوديان از پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله ) سؤ ال كردند و گفتند: نسبت خدايت را براى ما تبيين كن . پيامبر سه روز درنگ كرد و به ايشان پاسخى نداد، سپس سوره توحيد نازل شد.
(اصول كافى ، ج 1، كتاب التوحيد، باب 7، ح 1).
166- نگاه كنيد به : رشحات البحار، محمد على شاه آبادى (ره )، ص 14، 39 و 41.
167- رشحات البحار، محمد على شاه آبادى (ره )، ص 195.
168- فطرتى است كه خدا همه را بر آن فطرت آفريده است . (روم ، 30).
169- توحيد صدوق ، ص 330، باب 53، ح 9.
170- توحيد مصدوق ، ص 328، باب 53، احاديث 1، 2، 4 و 5.
171- تاويل الايات الظاهرة ، ص 427، تفسير البرهان ، ج 3، ص 262، ح 23.
172- توحيد صدوق ، ص 329، باب 53، ح 3.
173- تفسير البرهان ، ج 3، ص 262، ح 19.
174- نگاه كنيد به : بحارالانوار، ج 8، ص 71، باب الجنة و نعيمها(23). 175- نگاه كنيد به الاسفار الاربعة ، ج 7، ص 148، فصل 15 از موقف 8.
176- اقتباس است از آنچه كه در فرمايش امام على بن موسى الرضا (عليهم السلام ) وارد شده كه : ((الصلاة قربان كل تقى )) يعنى : نماز، مايه تقرب هر متقى است .
(وسائل الشيعة ، ج 3، ص 30، كتاب الصلاة ، باب 12 از ابواب اعداد الفرائض ، ح 1 و 2).
177- بعلت ناتمام ماندن اين شرح نفيس ، شارح علامه (ره ) موفق به وفاى بدين وعده نشده اند.
178- آن قرآن كريم است ، در كتابى پوشيده كه بجز پاكان آن را مس نمى كنند.
179- اوست خدايى كه آياتش را به شما نشان مى دهد، و از آسمان براى شما روزى نازل مى كند، و بجز كسى كه اهل انابه باشد، متذكر نخواهد شد.
180- اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خداوند بهراسيد.
181- پ مراجعه شود به : اصول كافى ، ج 2، ص 375، باب من قال لا اله الا الله ، ح 1 و 2، توحيد صدوق ، ص 18.
182- آداب الصلاة ، ص 180، مصباح اول از باب 4.
183- اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (عليهم السلام ) فرمودند: به آنچه كه گفته شده نظر افكنيد و نگاه كنيد، نه به آنكه (آن سخن را) گفته است . (تصنيف غررالحكم ، ص 58، رقم 612).
184- اگر اين قرآن را بر كوه نازل كنيم ، آن را از خشيت خداوند، خاشع و شكاف خورده و پراكنده مى ديدى ، و آن مثلهايى است كه براى مردم مى زنيم شايد آنان انديشه نمايند. (حشر، 21).
185- و بتحقيق بسيارى از جنيان و انسانها را براى جهنم آفريديم ، آنها قلب دارند و نمى فهمند، چشم دارند و نمى بينند گوش دارند و نمى شنوند، آنان همان چهارپايانند بلكه گمراه ترند، آنان غافلان و بى خبرانند. (اعراف ، 179).
186- آگاه باشيد كه دلها به ياد خدا آرام مى گيرد. (رعد، 28).
187- الاسفار الاربعة ، ج 3، ص 312، فصل 7، از مرحله 10.
188- اصول كافى ، ج 1، ص 39، كتاب فصل العلم ، باب 14، ح 8،
و اين روايت كه در كافى شريف از امام باقر (عليه السلام ) نقل شده است :
عن زيد الشحام ، عن ابى جعفر عليه السلام فى قول الله عزوجل :فلينظر الانسان الى طعامه )) قال : قلت ما طعامه ؟ قال : علمه الذى ياخذه ، عمن ياخذه ؟
189- الاختصاص ، ص 4.
190- مرگ بر آدمى باد كه چه ناسپاس است . (عبس ، 17).
191- و روزى كه كافران را بر آتش عرضه كنند (به آنها گفته مى شود:) شما در زندگى دنيا از چيزهاى پاكيزه بهره مند شديد، امروز به عذاب خوارى پاداش شما را مى دهند، و اين بدان سبب است كه در زمين بى هيچ حقى گردن كشى مى كرديد و عصيان گرى را پيشه خود قرار داده بوديد.
192- اشاره است به اين حديث شريف : ((حسنات الابرار سيئات المقربين )).
يعنى : نيكيهاى خوبان ، بديهاى مقرّبان است . (بحارالانوار، ج 25، ص 205، ح 16).
193- كسى كه خود را شناخت ، پس بتحقيق خدا را شناخته است .
(تصنيف غررالحكم ، ص 232، 4637، عوالى اللالى ، ج 4، ص 102، ح 149).
194- القانون فى الطب ، جلد سوم ، فن 13، مقاله اولى (فى احوال المرى و فى الاصول من امر المعدة )، ص 283 - 286.
195- تو نمى توانى سخن خود را به مردگانى كه در گور خفته اند، بشنوانى .
196- واگذار ايشان را تا بخورند و بهره ور شوند، و آرزو ايشان را به خودشان مشغول سازد. (حجر، 3).
197- اينان چون چهارپايانند، بلكه از چهارپايان هم گمراه ترند. (فرقان ، 44).
198- چهل حديث (شرح اربعين حديث )، ص 271، ذيل حديث 17.
199- متن روايت اين است :
قال الله عز و جل لعيسى عليه السلام : يا عيسى اذكرنى فى نفسك اذكرك فى نفسى و اذكرنى فى ملا(ك ) اذكرك فى ملا خير من ملا الادميين . يا عيسى الن لى قلبك و اكثر ذكرى فى الخلوات و اعلم ان سرورى ان تبصبص الى و كن فى ذلك حيا و لا تكن ميتا
(اصول كافى ، ج 2، ص 364، باب ذكر الله فى السّرّ ح 3).
200- متن حديث قدسى اين است : ((انا جليس من ذكرنى )).
(اصول كافى ، ج 2، ص 359 باب ما يجب من ذكر الله فى كل مجلس ، ح 4).
بحارالانوار: ج 90، ص 153، ح 11 و 156، ح 25 و ص 163، ح 42.
201- هر چيزى نابود شدنى است ، مگر وجه خداوند. (قصص ،88).
202- قال رسول الله صلى الله عليه و آله :اصدق كلمة قالها شاعر كلمة لبيد: الا كل شى ء ما خلا الله باطل (صحيح مسلم ، ج 4، كتاب الشعر، ص 442، احاديث 6 - 3).
203- اقتباس از رواياتى است كه ذكر و ياد اهل بيت (ع ) را ياد خدا مى داند مانند: امام باقر عليه السلام فرمود: ((ان ذكرنا من ذكر الله )).
(اصول كافى ، ج 2، ص 360، ح 2، و مراجعه شود به بحارالانوار، ج 36، كتاب الامامة ، باب نهم (باب انهم عليهم السلام الذكر)).
204- خدا و معبودى جز تو نيست . تو منزه هستى ، همانا من از ستمگران مى باشم .
(انبياء،87).
205- المراقبات ، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى (ره )، ص 123.
206- وسائل الشيعة ، ج 6، ص 382، كتاب الصلاة ، باب 23 از ابواب السجود، ح 15.
207- بحارالانوار، ج 48 (تاريخ الامام موسى بن جعفر عليهم السلام )، ص 116، ح 29.
208- ابن ابى عمير از اصحاب امام موسى بن جعفر (عليهم السلام ) و از اجله مشايخ اماميه است . وى مورد وثوق عامه و خاصه و از اعبد و اورع مردم تلقى شده است ، و بدين جهت علماى رجال و حديث ، او را از اصحاب اجماع مى دانند، و روايات مرسله او را چون مسندات به حساب آورده اند. او از شيعيانى بود كه به جهت مبارزه با بنى عباس و ستمگران به زندان ايشان گرفتار آمد، و در سال 217 هجرى قمرى رخت جان از دنياى فانى به سراى باقى برد.
(رجال نجاشى ، ص 266، جامع الرواة اردبيلى ، ج 2، ص 50، ريحانة الادب ، خيابانى تبريزى ، ج 7، ص 361).
209- فضل بن شاذان ، اهل نيشابور و از اصحاب امام رضا (عليه السلام ) بوده است ، و بعضى او را از اصحاب امام جواد (عليه السلام ) نيز مى دانند. وى فقيه و متكلمى قوى و در نقل حديث ، مورد وثوق و اطمينان بوده ، و در ميان شيعيان از عظمت و جلالت قدر برخوردار بوده است . فضل در حدود 280 كتاب تصنيف كرده كه از آن ميان ، مهمترين آنها كتاب ((الايضاح )) است كه آن را در ردّ فرق غير اماميه نگاشته است .
(رجال نجاشى ، ص 306 جامع الرواة ، ج 2، ص 5، الذريعة ، شيخ آغا بزرگ طهرانى ، ج 2، ص 490).
210- اختيار معرفة الرجال ، كشى ، ج 2، ص 855، ح 1106، الكنى والالقاب ، شيخ عباس قمى ، ج 1، ص 200.
211- در حديث منقول از امام صادق (عليه السلام ) است كه :
يا ابا محمد: عليك بطول السجود، فان ذلك من سنن الاوابين
يعنى :اى ابا محمد بر تو باد به طولانى نمودن سجده كه بدرستى اين كار از سنن اوابين است .
(وسائل الشيعة ، ج 6، ص 381، كتاب الصلاة ، باب 23 از ابواب السجود، ح 12).
212- مناجات هاى خواجه عبدالله انصارى ص 241 چاپ انتشارات اقبال چازينب (س ) دوم سال 1365.
213- ديوان حافظ، تصحيح قزوينى و غنى ص 267، چاپ مجلس ، 1320.
214- به تحقيق روى آوردم به سوى خدايى كه آسمانها و زمين را آفريد. (انعام ، 79).
215- بحارالانوار، ج 12، ص 38، ابواب قصص ابراهيم (عليه السلام )، همان مصدر، ج 68، ص 155 - 156، كتاب الايمان و الكفر، باب 63، ح 70.
216- و مانند كسانى كه خدا را فراموش كرده اند، نباشيد، و خدا نيز چنان كرد كه ايشان خود را فراموش كنند، آنان همان فاسقان و نافرمانان هستند.
217- الاسفار الاربعة ، ج 9، ص 121 - 131، فصل 1 - 2 از باب دهم .
218- متن روايت نبوى اين است : ((الدنيا مزرعة الاخرة )). (عوالى اللالى ، ج 1، ص 267، ح 66).
219- متن روايت كافى اين است : عن ابى عبدالله (عليه السلام )، قال : قلت له : قوم يعملون بالمعاصى و يقولون نرجو، فلا يزالون كذلك حتى ياتيهم الموت . فقال : هؤ لاء قوم يترجحون فى الامانى ، كذبوا، ليسوا براحين ، ان من رجا شيئا طلبه ، و من خاف من شى ء هرب منه
(اصول كافى ، ج 2، ص 55، كتاب الايمان و الكفر، باب الخوف و الرجاء، ح 5).
220- عين فرمايش امام صادق (عليه السلام ) چنين است : ((كذبوا، ليسوا لنا بموال ...)).
(همان مصدر و همان باب ، ص 56، ح 6).
221- متن روايت اين چنين است :
سمعت ابا عبدالله (عليه السلام ) يقول :لا يكون المؤ من مؤ منا حتى يكون خائفا راجيا، و لا يكون خائفا راجيا حتى يكون عاملا لما يخاف و يرجو
(اصول كافى ، ج 2، ص 57، باب الخوف و الرجاء ،ح 11).
222- عن ابى جعفر (عليه السلام ) قال : قال رسول الله (صلى الله عليه و آله ): قال الله تبارك و تعالى : لا يتكل العاملون لى علم اعمالهم التى يعملونها لثوابى ، فانهم لو اجتهدوا و اتعبوا انفسهم - اعمارهم - فى عبادتى كانوا مقصرين غير بالغين فى عبادتهم كنه عبادتى فيما يطلبون عندى من كرامتى و النعيم فى جناتى و رفيع الدرجات العلى فى جوارى ، ولكن برحمتى فليثقوا و فضلى فليرجوا و الى حسن الظنّ بى فليطمئنوا، فان رحمتى عند ذلك تدركهم ، و منى يبلغهم رضوانى ، و مغفرتى تلبسهم عفوى ، فانى انا الله ارحمن الرحيم و بذلك تسميت
(اصول كافى ، ج 2، ص 58، باب حسن الظنّ بالله ، ح 1).
223- نگاه كنيد به : اصول كافى ، ج 2، ص 55، باب الخوف و الرجاء، و ص 58، باب حين الظنّ بالله ، و ص 59، باب الاعتراف بالتقصير، بحارالانوار، ج 67، ص 323، كتاب الايمان و الكفر، باب 59.
224- و آنان را بترسان از روز حسرت كه كار به پايان آمده ، و آنان همچنان در حال غفلت و بى ايمانى هستند. (مريم ، 39).
225- اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمودند:... ترا شايسته عبادت يافتم ، پس آنگاه ترا عبادت كردم . (بحارالانوار، ج 41، ص 14، كتاب تاريخ اميرالمؤ منين (عليه السلام )، باب 101، ح 4). 226- اقتباس است از اين فرمايش امام سجاد على بن الحسين (عليهم السلام ): ((و كل نعمك ابتداء)).
(صحيفه كامله سجاديه ، ص 95، دعائه فى الاعتراف و طلب التوبة الى الله (12).
227- هر كس به اندازه مثقال ذره اى كار خير انجام دهد، آن را مى بيند. و اگر ذره اى كار شرّ انجام دهد، آن را مى بيند. (زلزال ، 8 - 7
228- اين گفته در تفسير مجمع البيان ، ج 10، ص 800، و نور الثقلين ، ج 5، ص 650، ح 16 به صحابى رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) عبدالله بن مسعود نسبت داده شده است .
229- روزى كه هر كس كار نيك و كار بد خود را، در برابر خود حاضر مى بيند. (آل عمران ، 30).
230- مردم معدنهايى چون معدنهاى طلا و نقره مى باشند. اين حديث نبوى نقل شده در: مسند احمد بن حنبل ، ج 2، ص 539.
231- اشاره است به اين حديث امام موسى كاظم (عليه السلام ): كان يحيى بن زكريا عليه السلام يبكى و لا يضحك ، و كان عيسى بن مريم عليهماالسلام يضحك و يبكى ، و كان الذى يصنع عيسى عليه السلام افضل من الذى كان يصنع يحيى عليه السلام
يعنى : يحيى بن زكريا (عليه السلام ) گريه مى كرد و نمى خنديد، و عيسى بن مريم (عليه السلام ) مى خنديد و گريه مى كرد، و آنچه كه عيسى انجام مى داد، بهتر از آن چيزى بود كه يحيى انجام مى داد.
(اصول كافى ، ج 2، ص 488، كتاب العشرة ، باب الدعابة و الضحك ، ح 20، بحارالانوار، ج 14، ص 188، باب قصص زكريا و يحيى (عليه السلام )، ح 40، و نيز نگاه كنيد به : شرح فصوص الحكم ، شيخ داوود قيصرى ، ص 398 - 399، فص يحيوى ).
232- نگاه كنيد به : المقدمات من كتاب نص النصوص ، سيد حيدر آملى (ره )، ص 169، الانسان الكامل ، شيخ عبدالكريم جيلى ، ص 132.
233- شرح اصول الكافى ، صدر المتالهين شيرازى (ره )، ج 1، ص 418.
234- نگاه كنيد به : الانسان الكامل ، شيخ عبدالكريم جيلى ، ص 91.
235- شرح اصول الكافى ، صدرالمتالهين شيرازى (ره )، ج 1، ص 419، شرح اصول كافى ، مولى صالح مازندرانى (ره )، ج 1، ص 280.
236- متن روايت چنين است :
عن ابى عبدالله - عليه السلام - قال : قلت له : ما كان فى وصية لقمان ؟ قال : كان فيها الاعاجيب ، و كان اعجب ما كان فيها ان قال لابنه : خف الله - عز و جل خيفة لو جئته ببر الثقلين لعذبك ، و ارج الله رجاء لو جئته بذنوب الثقلين لرحمك . ثم قال ابو عبدالله - عليه السلام - كان ابى يقول : انه ليس ‍ من عبد مؤ من الا (و) فى قلبه نوران : نور خيفة و نور رجاء، لو وزن هذا لم يزد على هذا و لو وزن هذا لم يزد على هذا (اصول كافى ، ج 2، ص ‍ 55، باب الخوف و الرجاء، ح 1).
237- خدايا ترا از روى ميل و رغبت ، و با ترس و اميد مى خوانم ، هنگامى كه مولاى من گناهانم را مى بينم ، فرياد بر مى آورم . وقتى كرم تو را مى بينم ، طمع مى ورزم . پس اگر عفو و بخشش كنى ، بهترين رحم كننده هستى ، و اگر عذاب كنى ، ظالم و ستمگر نيستى .
(مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، شيخ الطائفه طوسى (قدس سره القدوسى )، ص 526، دعاء ابى حمزه ثمالى (ره )).
238- هيچ جنبده اى نيست مگر آنكه زمام اختيارش را او (خداوند) گرفته است ، هر آينه پروردگار من بر راهى راست مى باشد. (هود، 56)
239- ما را به راه راست ، هدايت فرما. (حمد، 6).
240- در نسخه اصل : ((منظور از اهل اللّه در آيه )) آمده است .
241- يعنى همين حديث جنود عقل و جهل .
242- بعضى از مردم به صورتهايى محشور شده و برانگيخته مى شوند كه ميمونها و خوكها در مقايسه با آنها، زيباترند. (علم اليقين ، ج 2، ص ‍ 901).
243- اخلاق ناصرى ، خواجه نصير الدين طوسى (ره )، ص 136.
244- همان مصدر، ص 109، جامع السعادات ، مولى مهدى نراقى (ره )، ج 1، ص 84.
245- مانند اين حديث امام صادق (عليه السلام ) در تعريف صراط كه فرمودند:
((هو ادق من الشعر، و احد من السيف )).
(تفسير نور الثقلين ، ج 1، ص 21، ح 93، بحارالانوار،ج 8، ص 64، كتاب العدل و المعاد، باب 22، ح 1).
246- صحابى بزرگوار جابر بن عبداللّه انصارى گويد:كنا جلوسا عند النبى (صلى اللّه عليه و آله ) فخط خطا هكذا امامه ، فقال : هده سبيل اللّه ، و خطين عن يمينه ، و خطين عن شماله ، و قال : ((هذا سبيل الشيطان )) ثم وضع يده على الخط الاوسط و تلا: ((و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه )).
يعنى : ما پيش پيامبر نشسته بوديم ، پيامبر خطى اين گونه در برابرش رسم كرد، سپس دو خط از طرف راست و دو خط از طرف چپ كشيدند، آنگاه فرمودند: اينها راه شيطان است . سپس دستش را بر روى خط وسط نهاد و اين آيه را تلاوت فرمود: بدرستى كه اين خط من است كه مستقيم است ، پس ‍ از آن پيروى كنيد.
و نظير اين حديث است آنچه را كه ابن مسعود از پيامبر حكايت كرده است .
(تفسير الدر المنثور، جلال الدين سيوطى ، ج 3، ص 56، ذيل آيه 153).
247- تهذيب الاخلاق ، ابن مسكويه ، ص 38 - 39، اخلاق ناصرى ، ص 112 - 122، جامع السعادات ، ج 1، ص 94، همان جلد، ص 99 - 108.
248- يوسف بن على بن مطهر مكنى به ابو منصور و ابن مطهر، و ملقب به آية الله ، جمال الدين و فاضل و مشهور به علامه حلى از علما و فقهاى ربانى اماميه است ، و در تمام مراتب علميه و عقليه و نقليه ، شهره آفاق ، و در مراتب زهد و تقوى بى نظير بود. وى صاحب تاليفات فراوانى در فقه و اصول و كلام مى باشد تا جايى كه 120 اثر علمى به او نسبت داده اند. علامه حلى در 29 رمضان 648 هجرى به دنيا پاى نهاد و در 11 يا 12 محرم الحرام 766 هجرى به سراى باقى شتافت .
(ريحانة الادب ، خيابانى تبريزى ، ج 4، ص 178).
249- براى اطلاع بر احوال وى و مظالم او نگاه كنيد به : الغدير، علامه امينى (ره )، ج 10.
250- گلستان ، سعدى شيرازى ، ص 17، باب اول در سيرت پادشاهان .
251- متن حديث نبوى اين است : ((القبر اما روضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النيران )).
(بحار الانوار، ج 6، ص 205 كتاب العدل و المعاد، باب 8).
252- متن روايت چنين است :انه يسلط على الكافر فى قبره تسعة و تسعون تنينا... لو ان تنينا منها نفخ فى الارض لم تنبت زرعا (بحارالانوار، ج 6، ص 218، كتاب العدل و المعاد، باب 8، حديث 13).
253- علم اليقين ، فيض كاشانى (ره )، ج 2، ص 876 و 883. اين مطلب از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود، نگاه كنيد به : بحارالانوار، ج 6، ص ‍ 224 7 كتاب العدل و المعاد، باب 8، احاديث 25 - 26.
254- نگاه كنيد به : بحارالانوار، ج 7، ص 126، كتاب العدل و المعاد، باب 6، احاديث 3، و 5،
255- نهج البلاغة ، شريف رضى (ره )، ص 59، خطبه 168.
256- هر كينه اى را از دلهاى ايشان بركنديم ، بر تختها روبروى هم قرار گرفته اند. (حجر، 47).
257- ابواسماعيل عبدالله بن محمد انصارى هروى ، مروف به خواجه عبدالله انصارى (متول 396 و متوفاى 481 هجرى قمرى ) عارفى سالك و دانشمندى به حق رسيده بود. وى از احفاد و اعقاب صحابى جليل القدر ابو ايوب انصارى بوده است . وى در هرات پا بجهان گذاشته و از همان كودكى زبانى گويا و طبعى توانا داشته ، و در جوانى در علوم ادبى و دينى و حفظ اشعار عرب مشهور بوده است . او در تصوف از محضر عارف نامى شيخ ابوالحسن خرقانى تعليم يافته و جانشين وى شده است .
بيشتر عمر وى در هرات به سر آمده و در آنجا تا پايان عمر به تعليم و ارشاد اشتغال داشته است . بعضى از مشهورترين آثار او عبارتند از: تفسير قرآن ، منازل السائرين ، صد ميدان ، زاد العارفين ، مناجات نامه و محبت نامه و... (ريحانة الادب ، ج 2، ص 168 - 170 (با تلخيص و تغيير)).
258- شرح منازل السائرين ، مولى عبدالرزاق كاشانى ، ص 204.
259- حجة الحق ، شرف الملك ، الشيخ الرئيس ابو على حسين بن عبدالله بخارى معروف به ابن سينا. (متولد در 373 و متوفاى 427 هجرى قمرى ) از اعاظم حكما و فلاسفه و اطباى اسلامى است . وى در بخارا كسب علم كرده ، و در ده سالگى قرآن كريم را حفظ نموده ، و منطق و هندسه و نجوم را از ابو عبدالله ناتلى آموخته ، سپس به تحصيل علوم طبيعى و طب و مابعد الطبيعة پرداخته است .
مطالعه آثار فارابى ، فكر او را بخود مشغول ساخته و موجبات علاقه فراوان وى را به فلسفه فراهم آورده است . ابن سينا از خود آثار فراوانى به يادگار گذاشته كه از همه مشهورتر شفا (كه دائرة المعارف علوم عقلى است ) و قانون در طب است . مدفن وى بنا بر مشهور، شهر همدان است .
(ريحانة الادب ، ج 7، ص 582، الذريعة ، ج 2، ص 96).
260- الاشارات و التنبيهات : از بهترين آثار فلسفى شيخ الرئيس ابو على سينا مى باشد كه در دو بخش منطق و حكمت تنظيم شده ، و منطق آنرا ده منهج و حكمت آنرا ده نَمَط است كه دو نمط پايانى آن در عرفان مى باشد.
اين اثر فلسفى از حيث سلاست عبارات و استحكام ادله ، مورد عنايت حكماى بعد از وى بوده ، و بسيارى بر آن شرح نگاشته و حاشيه زده اند، كه از آن ميان شرح محقق طوسى خواجه نصيرالدين ، از همه مشهورتر و مشحون به تحقيقات است ، وى در آن به اعتراضات فخرالدين رازى بر متن اشارات پاسخ داده ، و نام شرح خود را ((حل مشكلات الاشارات )) نهاده است .
261- شرح الاشارات و التنبيهات ، محقّق طوسى (ره )، ج 3، ص 391.
262- شرح الاشارات و التنبيهات ، محقّق طوسى (ره )، ج 3، ص 391.
263- تمام اين مصرع كه از سعدى است ، چنين است :
خواب نوشينِ بامداد رحيل
باز دارد پياده را ز سبيل
(گلستان ، سعدى شيرازى ، ص 5، ديباچه گلستان ).
264- كليات سعدى شيرازى ، ص 564، طيّبات .
265- ميرزا محمد على بن محمد جواد اصفهانى شاه آبادى (متولد در 1292 و متوفاى در 1369 هجرى قمرى ) فقيه اصولى ، فيلسوف و عارف برجسته قرن 14 هجرى ، تحصيلات خود را در حوزه هاى اصفهان و تهران و نجف به پايان برده ، و مهمترين اساتيد وى عبارت بوده اند از: برادرش ‍ شيخ احمد و ميرزا محمد هاشم چهار سوقى در اصفهان ، ميرزا هاشم اشكورى و ميرزا حسن آشتيانى در تهران ، آخوند ملا كاظم خراسانى ، شريعت اصفهانى و ميرزا محمد تقى شيرازى در نجف اشرف . وى ابتداء در سامرا و سپس در قم و تهران و اخلاق ايشان حاضر شده و كسب فيض ‍ مى فرمودند. مرحوم شاه آبادى پس از مراجعت از قم ، در تهران توطّن گزيده و به ارشاد نفوس پرداخت ، و در همانجا روى تابناك بر خاك نهاده به سراى باقى شتافت ، و در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى - عليه السلام - مدفون شد. بعضى از آثار معروف وى عبارتند از: رشحات البحار، شذرات المعارف .
266- فروع كافى ، ج 3، ص 134، كتاب الجنائز، باب ما يُعاين الكافر و المؤ من ، ح 12.
267- چهل حديث (شرح اربعين حديث )، ص 451.
268- فروع كافى ، ج 3، ص 196، كتاب الجنائز، باب سلّ الميت و ما يقال عند دخول القبر، ح 7.
269- اقتباس است از آنچه كه در اصول كافى ، ج 2، ص 398، كتاب الدعاء، باب 52، ح 6، آمده است .
270- متن اين روايت چنين است كه امام باقر - عليه السلام - به جابر بن عبدالله انصارى فرمودند:
كيف تجد حالك ؟ قال : انا فى حال الفقر احب الى من الغنى ، و المرض احب الى من الصحة ، و الموت احب الى من الحياة ، فقال الامام - عليه السلام -: اما نحن - اهل البيت - فما يرد علينا من الله من الفقر و الغنى و المرض و الصحة و الموت و الحياة فهو احب الينا
(جامع السعادات ، ج 3، ص 285).
271- كليات سعدى - طيبات ، ص 550 تصحيح فروغى و اقبال چاپ هشتم انتشارات جاويدان ، 1371. در نسخه اصلى مؤ لف ((دارو است )) ضبط شده است .
272- نگاه كنيد به : شرح منازل السائرين ، مولى عبدالرزاق كاشانى ، ص 209.
273- رضايت خداوند، رضايت ما اهل بيت است . بحارالانوار، ج 44، ص 367، تاريخ الحسين (عليه السلام )، باب 37، ح 2.
274- اين سخن هر چند كه نزد اهل معرفت مشهور و متداول است ، ليكن قائل آن معلوم نشد.
275- امير المؤ منين على - عليه السلام - فرمودند: ايمان داراى چهار ركن و پايه است : رضا به قضا و حكم خدا، توكل بر خدا، واگذارى كار به خدا و تسليم امر و فرمان خدا بودن .
(اصول كافى ، ج 2، ص 47، كتاب الايمان و الكفر باب 29، ح 5).
276- اى روح آرامش يافته ، خشنود و پسنديده به سوى پروردگارت برگرد. (فجر، 28 - 27).
277- همانا آگاه ترين مردم به خداوند، راضى ترين آنها به حكم و قضاى الهى است .
(اصول كافى ، ج 2، ص 49، كتاب الايمان و الكفر، باب الرضا بالقضاء، ح 2).
278- شديدترين مردم از جهت امتحان و آزمايش ، انبياء هستند، سپس كسانى كه به انبياء نزديك مى باشند، و بعد از ايشان هر كه در رتبه بالاتر است .
(اصول كافى ، ج 2، ص 196، كتاب الايمان و الكفر، باب شدة ابتلاء المؤ من ، ح 1).
279- همانا اجر و پاداش بزرگ با امتحان و آزمايش بزرگ همراه است ، خداوند قومى را دوست ندارد مگر آنكه او را مورد آزمايش قرار مى دهد. (همان مصدر، همان باب ، ح 3).
280- بدرستى كه براى خداوند در زمين ، بندگان خالصى است كه از آسمان تحفه اى نازل نمى شود مگر آنكه آن را از ايشان منصرف سازد، و به غير ايشان متوجه كند، و هيچ بلايى را نازل نمى كند مگر آنكه به آنها متوجه گرداند. (همان مصدر، همان باب ، ح 5).
281- نگاه كنيد به : همان مصدر و احاديث همان باب .
282- اساس اطاعت از خداوند، صبر و رضايت از خداوند است در آنچه كه بنده دوست دارد يا ناپسند. و هيچ بنده اى - در آن چيزهايى كه دوست دارد يا ناپسند - راضى نمى شود از خدا، مگر آنكه در آنها براى او خيرى باشد، هم در آنچه كه دوست دارد و هم در آنچه كه ناپسند دارد.
(اصول كافى ، ج 2، ص 49، كتاب الايمان و الكفر، باب الرضا بالقضاء، ح 1).
283- همانا آگاه ترين مردم به خداوند، راضى ترين آنها به حكم و قضاى الهى است .
(همان مصدر، همان باب ، ح 2).
284- خداوند تعالى فرموده است : بنده مؤ منم را به كارى نمى گيرم مگر آنكه آنرا براى او خير قرار مى دهم ، پس او بايد به قضاى من راضى باشد، و براى بلاى من صبر كند، و نعمتهاى مرا شكر گويد.اى محمد او را نزد خود از صديقين خواهم نوشت . (همان مصدر، همان باب ، ص 50، 51، ح 6).
285- رسول خدا - صلى اللّه عليه و آله - براى چيزهايى كه واقع نمى شد و يا گذشته بود، نمى گفتند: اى كاش طور ديگرى مى شد. (همان مصدر، همان باب ، ص 52، ح 13).
286- از عمار بن ياسر - رضى اللّه عنه - حكايت شده كه در واقعه صفين گفت : خدايا تو مى دانى كه اگر من بدانم رضاى تو در اين است كه خود را به دريا افكنم ، اين كار را خواهم كرد. و خدايا تو مى دانى كه اگر بدانم رضاى تو در اين است كه نوك شمشير را در شكم خود فرو كنم تا از پشتم خارج شود، اين كار را خواهم كرد، خدايا از آنچه كه به من تعليم دادى آموختم و دانستم كه من امروز كارى را كه خوشايندتر باشد نزد تو از جهاد با اين گروه فاسقين انجام نمى دهم . در متن اين حكايت ، بعد از ((جهاد هؤ لاء الفاسقين )) آمده است : ((ولو اعلم اليوم ارضى لك منه لفعلته )).
(وقعة صفين ، نصر بن مزاحم المنقرى ، ص 320).
287- سفينة البحار، شيخ عباس قمى (ره ) ج 1، ص 524، باب الرضا.
288- متن حديث اين است : عن ابى عبداللّه - عليه السلام - قال : لقى الحسن بن على - عليهم السلام - عبداللّه بن جعفر، فقال : يا عبدالله كيف يكون المؤ من مؤ منا و هو يسخط قسمه و يحقر منزلة ، و الحاكم عليه اللّه
(اصول كافى ، ج 2، ص 51، كتاب الايمان و الكفر، باب الرضا بالقضاء، ح 11).
289- متن روايت چنين است :
عن ابى عبداللّه - عليه السلام - قال : قلت له : باى شى ء يعلم المؤ من بانّه مؤ من ؟ قال : بالتسليم للّه ، و الرضا فيما ورد عليه من سرور او سخط (همان مصدر، همان باب ، ص 52، ح 12).
290- شايسته ترين بندگان خدا، كسى است كه به قضاى خداوند تسليم باشد. كسى كه خدا را شناخت و راضى به قضاى او شد، قضا بر او جارى شود و خداوند به او پاداش بزرگى دهد. و كسى كه از قضاى اليه ناخشنود باشد، قضا بر وى جارى شود و خداوند پاداش او را تباه سازد.
(همان مصدر، همان باب ، ص 51، ح 9).
291- المفردات فى غريب القرآن ، راغب اصفهانى ، ص 265، ماده شكر.
292- اين تعبير در لسان العرب ، ج 7، ص 170 آمده است .
293- رجوع كنيد به احياء علوم الدين ، ج 4، ص 85 - 81، المحجة البيضاء، ج 7، ص 151 - 144.
294- در نسخه اصل ((كه از تجلى )).
295- و اندكى از بندگان من سپاسگزارند. (سبا،13).
296- و آنان را كه در نامهاى خدا الحاد مى ورزند، رها كنيد. (اعراف ، 180).
297- شرح منازل السائرين ، عبدالرزاق كاشانى ، ص 213 - 212.
298- همان مصدر، ص 215.
299- خداست روزى دهنده و داراى نيرويى سخت استوار. (ذاريات ، 58)
300- ستايش خداى راست كه پروردگار جهانيان است . (حمد، 2).
301- تفسير القرآن الكريم ، ابن عربى ، ج 1، ص 10 -9.
302- و هيچ موجودى نيست ، مگر آن كه او را به پاكى مى ستايد، ولى شما تسبيح گويى ايشان را نمى فهميد. (اسراء، 44).
303- رجوع شود به ، سوره هاى رعد: 13، جمعه : 1، حديد: 2).
304- اين عبارت در هيچ يك از جوامع حديثى يافت نشد، ولى شبيه به مضمون آن ، بدين گونه از پيامبر اسلام (ص ) نقل شده : ((من لم يشكر الناس لا يشكر الله )). (كنزالعمال ، ج 3، ح 6443). 305- امام صادق (عليه السلام ) فرمود: رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمودند: خورنده سپاسگزار، اجرش مانند روزه دارى است كه اجرش را از خدا خواهد. و تندرست شكرگزار، اجرش همچون پاداش گرفتار صابرست . و اجر عطا كننده سپاسگزار، همانند اجر محروم قانع است .
(اصول كافى ، ج 2، ص 77، باب شكر، ح 1).
306- پيامبر خدا فرمودند: خدا بر بنده اى در شكر را نگشايد، كه بر وى در زيادتى و افزايش را بسته دارد. (اصول كافى ، ج 2، ص 77، باب شكر، ح 2).
307- اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمودند: خدا به روى بنده اى باب شكر و سپاسگزارى را نمى گشايد، كه در افزايش را به روى او ببندد. (نهج البلاغه ، سيد رضى ، ص 758، ش 420).
308- اگر مرا شكرگزار باشيد، بر نعمت شما مى افزايم . (ابراهيم ، 7).
309- گلستان سعدى شيرازى ، ص 69.
310- شيخ محمد بن حسن معروف به شيخ حرّ عاملى (ره ) در رجب سال 1033 هجرى قمرى در قريه مشغر در ناحيه بقاع لبنان ، متولد شد و در سال 1104 در مشهد مقدس به سراى باقى شافت . وى از محدثين بزرگ اماميه بوده و داراى تاليفات بسيارى است و از همه مشهورتر كه مورد مراجعه همه عملا و فقهاى شيعه است ، كتاب ((وسائل الشيعه )) مى باشد. (نگاه كنيد به ، ريحانة الادب ، ج 2، ص 33 - 31).
311- محمد بن احمد معروف به ابن ادريس حلى (ره ) از مفاخر فقهاى شيعه در اواخر قرن ششم هجرى است . او را تاليفاتى چند مى باشد، كه در آن ميان كتاب ((السرائر الحاوى لتحرير الفتاوى )) مشهور به ((سرائر)) معروفيت خاصى دارد.
(نگاه كنيد به : ريحانة الادب ، ج 7، ص 378 - 377، رياض العلماء، ج 5، ص 31).
312- محمد بن محمد بن نعمان ، ملقب به مفيد از بزرگان متكلمين و فقهاى اماميه بوده و در ذى قعده سال 333 يا 336 تولد يافته و در سال 413 به سراى ديگر شتافته است . تاليفات او را بالغ بر 200 كتاب و رساله برشمرده اند، و سيد مرتضى علم الهدى ، سيد شريف رضى و شيخ طوسى از معاريف شاگردان وى بوده اند. (نگاه كنيد به : ريحانة الادب ، ج 5، ص 365 - 361، رياض العلماء، ج 5، ص 179 - 176).
313- امام باقر (عليه السلام ) فرمود: خدا نعمتى را به بنده اى نداد كه او به قلب و جان خود سپاسگزارى از آن را بجا آورد، مگر آنكه آن شكر قلبى ، سبب فزونى نعمت شد، قبل از اينكه وى آن سپاس و شكر را به زبان خود آشكار كند. (وسائل الشيعه ، ج 16، ص 311، باب 8، ح 7).
314- امام صادق (ع ) فرمود: كسى كه دستش از تلافى نعمت كوتاه شده است ، پس بايد زبانش را به سپاسگزارى بگشايد. (وسائل الشيعه ، ج 16، ص 311، باب 8، ح 8).
315- امام صادق (عليه السلام ) فرمود: از جمله حق شكرگزارى خدا اين است كه از كسى كه آن نعمت به دست او جارى شده ، تشكر كنى . (وسائل الشية ، ج 16، ص 311، باب 8،ح 9).
316- پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمودند: در روز قيامت ، بنده آورده شده و در پيشگاه خداوند (عزوجل ) بپا داشته مى شود، سپس خدا دستور مى دهد كه او را به سوى آتش ببرند. پس آن بنده مى گويد: پروردگارا دستور مى دهى كه مرا به سوى آتش برند و حال آنكه من قرآن خوانده ام ! خداوند مى فرمايد:اى بنده من ، بتو نعمت دادم ، و تو شكر نعمت مرا بجاى نياوردى . پس آن بنده مى گويد: پروردگارا تو فلان نعمت را بمن دادى ، و من هم آنچنان شكر تو را بجا آوردم ، پس پيوسته آن بنده ، نعمتها و شكرها را بر مى شمارد. پس خداى تعالى مى فرمايد: بنده من راست گفتى ، الا اينكه تو از كسى كه من ، نعمت را به دست او بر تو جارى ساختم ، سپاسگزارى نكردى . و من با خود عهد كردم كه شكر بنده اى را كه به او نعمت دادم قبول نكنم ، مگر آنكه وى از بنده اى كه نعمت را به او رسانيده ، تشكر كند و سپاس گويد. (وسائل الشيعه ، ج 16، ص 312، باب 8،ح 12).
317- رجوع شود به : وسائل الشيعة ، ج 16، ص 309، باب 8،از ابواب فعل المعروف ، اصول كافى ، ج 2، ص 77، باب الشكر.
318- رجوع شود به : اصول كافى ، ج 2، ص 241، باب الطمع .
319- فطرتى كه خدا، مردم را بر آن آفريده است . (روم ، 30).
320- و آن كسى كه طمع و اميد دارم ، روز پاداش گناهم را ببخشايد. (شعراء، 82).
321- و خداوند را از روى بيم و اميد بخوانيد، كه رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است . (اعراف ، 56).
322- پهلوهاى ايشان از خوابگاهها جدا مى گردد، و پروردگار خود را از روى بيم و طمع مى خوانند، و از آنچه روزى ايشان كرده ايم انفاق مى كنند. (سجده ، 16).
323- اصول كافى ، ج 2، ص 241، باب 127، ح 3.
324- محمد بن حنفيه از فرزندان برومند اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (عليه السلام ) است ، كه مادرش خوله دخت جعفر بن قيس از طائفه بنى حنفيه بود. وى در سال 21 هجرى به دنيا پاى نهاد، و در سال 82 به ديگر سراى شتافت ، و پدر بزرگوارش در شان او فرمود: ((محمد از محمدهايى است كه از معصيت و نافرمانى خدا امتناع مى كنند)). (جامع الرواة ، اردبيلى ، ج 2، ص 45، ريحانة الادب ، ج 7، ص 485 484). 325- وسائل الشيعه ، ج 16، ص 24، باب 67، ح 5.
326- از امام باقر (عليه السلام ) نقل شده كه فرمودند: مردى به خدمت رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) آمد و عرض كرد: اى رسول خدا، به من چيزى تعليم فرما و بياموز، آن حضرت فرمودند: بر تو باد كه از آنچه در دست مردم است مايوس باشى ، بدرستى كه آن بى نيازى حاضر است . آن مرد عرض كرد:اى رسول خدا بر علمم بيفزاى . پيامبر فرمودند: از طمع بپرهيز، بدرستى كه آن فقر و نيازمندى حاضر است .(وسائل الشيعة ، ج 16، ص 25، باب 67، ح 6).
327- امام صادق از پدران خود (عليه السلام ) نقل فرمودند كه : از اميرالمؤ منين (عليه السلام ) سؤ ال شد كه ثبات و پايدارى ايمان چيست ؟ آن حضرت فرمود: پارسايى ، پس به آن حضرت گفته شد كه : زوال ايمان چيست ؟ فرمود: طمع . (وسائل الشيعة ، ج 16، ص 25، باب 67، ح 7).
328- اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمودند: بيشتر جاهاى بخاك افتادن عقلها، زير درخشندگى طمع هاست .
(نهج البلاغه ، حكمت 220، (عبده )، ص 706، وسائل الشيعه ، ج 16، كتاب جهاد النفس ، باب 67، ص 25، ح 8).
329- احمد بن فهد حلى (ره ) يكى از دانشمندان و فقهاى پرهيزكار و صاحب كرامات و مقامات در ميان علماى اماميه است . وى در سال 757 هجرى متولد شده و در 841 هجرى رخت جان گرامى و نفس نفيس به ديار باقى برده است . او را تاليفات زيادى است كه از همه مشهورتر يكى ((المهذب البارع )) در فقه است و ديگرى ((عدة الداعى و نجاح الساعى )) در دعا و ذكر.
(ريحانة الادب ، ج 8، ص 145، هدية الاحباب ، قمى ، ص 93).
330- و بيشتر ايشان به خدا ايمان نمى آورند، و از مشركان هستند. (يوسف (ع )، 106).
331- از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه در تفسير قول خداوند (عزوجل ): ((و ما يؤ من اكثرهم بالله الا و هم مشركون )) فرمود: وى همان شخصى است كه مى گويد: اگر فلان كس نمى بود، خانواده ام و عيالم از دست مى رفت . آيا نمى بينى كه براى خداوند در ملكش ، شريكى قرار داده كه او را روزى مى دهد و (بدى را) از وى دور مى كند؟
به امام عرض كردم : او چه بگويد؟ آيا (صحيح است كه ) بگويد: اگر خداوند به واسطه فلان كس ‍ بر من منت نمى نهاد، من هلاك مى شدم . آن حضرت فرمود: بلى ، اشكالى ندارد كه به اين صورت يا مانند آن بگويد.
(وسائل الشيعة ، ج 15، ص 215، باب 12، ح 2، عدة الداعى ، ابن فهد حلى ، ص 89).
332- رجوع شود به : اصول كافى ، ج 2، ص 119، باب الاستغناء عن الناس ،. و همان مصدر، ص 241، باب الطمع .
333- المفردات ، راغب اصفهانى ، ص 531.
334- صحاح اللغة ، جوهرى ، ج 5، ص 1845 - 1844، لسان العرب ، ج 15، ص 388 - 387.
335- صحاح اللغة ، جوهرى ، ج 5، ص 1845 - 1844، لسان العرب ، ج 15، ص 388 - 387.
336- شرح منازل السائرين ، عبدالرزاق كاشانى ، ص 171.
337- الرسالة القشرية ، عبدالكريم قشيرى ، ص 263.
338- اى مردم ، شما به خداوند نيازمند هستيد، و خداست كه بى نياز ستوده است . (فاطر، 15).
339- رجوع شود به ، ص 108.
340- افضل الدعاء لا اله الا الله ، افضل الذكر لا اله الا الله .
(كنزالعمال ، ج 2، ص 217، ح 3835، مرصاد العباد، ص 267).
341- چون پروردگار او (موسى ) بر كوه تجلى نمود، كوه را خرد كرد و موسى بيهوش بر زمين افتاد. (اعراف ، 143).
342- به تحقيق كه مؤ منان رستگار شدند. (مؤ منون ، 1).
343- و آنان كه از بيهوده ، اعراض مى كنند. (مؤ منون ، 3).
344- و زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى نيست . (انعام ، 32).
345- به راستى كه تو، مشفق و مهربان هستى . (حشر، 10).
346- رجوع شود به الاسفار الاربعة ، ج 3، ص 447.
347- رجوع شود به همان مصدر، ج 2، ص 368، و ج 6، ص 110.
348- آيا كسى كه موجودات را آفريد، از حال آنها آگاه نيست ؟! و حال آنكه او از اسرار دقيق باخبر، و نسبت به همه چيز آگاه مى باشد. (ملك ، 14).
349- و كليدهاى غيب ، نزد اوست ، جز وى كسى آنها را نمى داند. (انعام ، 59).
350- نگاه كنيد به سوره هاى : طه ، 98، طلاق 12، حديد 3، يونس (ع ) 61 و سبا 3 - 2.