1- اشاره است به اين حديث قدسى :... و ما تقرب الى عبد بشى ء احب الى مما افترضت عليه و انه ليتقرب الى بالنافلة حتى احبه .... نزديك نشده است بنده اى به من ، به چيزى كه محبوبتر است به من از آنچه كه بر او واجب كردم ، و او با نافله به من نزديك مى شود تا آنجا كه محبوب من مى شود.
(اصول كافى ، ج 2 ص 263 - 262، كتاب الايمان و الكفر، باب 145، ح 8 - 7).
2- بگو هر كس بر طريقه خويش عمل مى كند. (اسراء/ 84.
3- اشاره است به اين حديث نبوى كه خطاب به اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمودند: ((... شيعتك خلقوا من فضل طينتنا...)). شيعيان و پيروان تو از زيادى طينت ما خلق شده اند.
(بحارالانوار، ج 65، ص 7، كتاب الايمان و الكفر، باب 15، ح 1).
4- اشاره است به اين حديث نبوى : ... كتاب الله حبل ممدود من السماء الى الارض ...كتاب خدا، ريسمانى است كه از آسمان تا زمين كشيده شده است .
(بحارالانوار، ج 23، ص 108، كتاب الامامة ، باب 7، ح 11 و 12).
5- پيامبر از روى هواى نفس سخن نمى گويد، و آنچه مى گويد جز وحى الهى نيست .(نجم 4 -3). 6- از امام صادق (عليهم السلام ) روايت شده كه فرمودند:حديثى حديث ابى ، و حديث ابى حديث جدى ، و حديث جدى حديث الحسين ، و حديث الحسين حديث الحسن ، و حديث الحسن حديث اميرالمؤ منين ، و حديث اميرالمؤ منين - عليهم السلام - حديث رسول الله ، و حديث رسول الله - صلى الله عليه و آله - قول الله عزوجل
گفتار من گفتار پدرم ، و گفتار پدرم گفتار جدم ، و گفتار جدم گفتار حسين ، و گفتار حسين گفتار حسن ، و گفتار اميرمؤ منان (عليهم السلام )، و گفتار اميرمؤ منان گفتار پيامبر خدا، و گفتار پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله ) سخن خداى عز و جل است .
(اصول كافى ، ج 1، ص 42، كتاب فضل العلم ، باب 15، ح 14).
7- اصول كافى ، ج 1، ص 15، كتاب العقل و الجهل ، باب 1، ح 14.
8- بر كتاب كافى ، شروح و حواشى بسيار نوشته شده است كه مشهورترين آنها عبارتند از:
الف : تعليقه حكيم الهى ميرداماد.
ب : شرح صدرالحكماء صدرالدين شيرازى معروف به مولى صدرا.
ج : شرح مولى محمد محسن فيض كاشانى كه وافى نام دارد.
د: شرح مولى محمد صالح مازندرانى كه شرح جامع الاصول نام دارد.
ه -: شرح علامه مولى محمد باقر مجلسى كه مرآة العقول نام دارد.
براى آگاهى بيشتر نگاه كنيد: الذريعة ، شيخ آغابزرگ تهرانى ، ج 13، ص 100 - 94.
9- عن ابى الحسن موسى - عليهم السلام - ... ثم قال النبى صلى الله عليه و آله : انما العلم ثلاثه : آية محكمة ، او فريضة عادلة ، او سنة قائمة ، و ما خلا هن فهو فضل
(اصول كافى ، ج 1، ص 24، كتاب العلم ، باب 3، ح 1).
10- گويا نظر به اين سخن شيخ الرئيس ابو على سينا در منطق شفاء دارند كه : والفلسفة النظرية انما الغاية فيها تكميل النفس بان تعلم فقط.(غايت فلسفه نظرى تنها تكميل نفس است به اينكه فقط بداند). (الشفاء، ج 1، ص 12، بخشش منطق ، مقاله اول ، فصل 2).
11- و رنگ چه كسى از رنگ خداوند بهتر است ؟ (بقره ، 138).
12- اقتباس است از اين بيت شيخ بهايى (قدس سره ):

علم رسمى سر به سر، قيل است و قال
	نى از او كيفيتى حاصل نه حال

(كليات اشعار شيخ بهايى ، ص 181).
13- تمام بيت اين است :

گر بگويم شرح اين ، بى حدّ شود
	مثنوى هفتاد من ، كاغذ شود

(مثنوى معنوى ، جلال الدين مولوى ، دفتر سوم ، ص 208، (رمضانى ) و ص 208، بيت 2 (نيكلسون ).
14- ((طهارة الاعراق فى تحصيل الاخلاق ))، كتابى است بى نظير در علم اخلاق ، تاليف حكيم ربانى ابو على بن مسكويه رازى متوفى در سال 421 هجرى . اين كتاب كه با نامهاى ((تهذيب الاخلاق )) و ((طهارة النفس )) نيز ياد شده است ، بارها در ايران و مصر و لبنان بطبع رسيده است .
(الذريعة ، ج 15، ص 188).
15- احمد بن محمد بن يعقوب خازن ، مكنى به ابو على و مشهور به ابن مسكويه . در رى به دنيا آمده و تا آخر عمر در اصفهان سكنى گزيده است . وى از اعيان علماء و حكماء بوده و با شيخ الرئيس ابو على سينا معاصر بوده ، و از خاصان ندماى عضدالدولة بشمار مى رفته است . او را در حكمت و اخلاق و تاريخ كتبى چند است كه از آن ميان ((طهارة الاعراق )) از همه مشهورتر مى باشد. (الكنى و الالقاب ، شيخ عباس قمى ، ج 1 ص ‍ 325).
16- اخلاق ناصرى ، كتابى است فارسى در فنون اخلاق تاليف حكيم و فيلسوف محقق خواجه نصيرالدين طوسى متوفى در سال 672 هجرى . اين كتاب مانند شرحى است بر (((طهارة الاعراق )) ابن مسكويه رازى به اضافه دو مقاله تدبير منزل و سياست مدن . محقق طوسى ، اخلاق ناصرى را به نام امير ناصرالدين عبدالرحيم در سه مقاله و سى فصل در زندان قهستان ، به سلك تحرير كشيده است . (الذريعة ، ج 1، ص 380).
17- محمد بن محمد بن حسن مشهور به خواجه نصيرالدين طوسى ، از اساطين علم و حكمت و رياضى بوده ، و بسيارى از بزرگان و صاحبان مكارم ، او را ستوده اند. وى در 11 جمادى الاولى سال 597 هجرى در طوس به دنيا آمده ، و در روز عيد غدير سال 672 هجرى ، رخت جان به سراى آخرت كشيده و در كاظمين به خاك سپرده شده است .
او را تاليفات بى شمارى است در فنون گوناگون حكمت ، كلام ، رياضيات ، هيات ، نجوم و اخلاق كه از آن ميان مشهورترين آنها عبارتند از: شرح الاشارات ابن سينا، تجريد الاعتقاد، تحرير اقليدس ، اخلاق ناصرى و اوصاف الاشراف . (الكنى و الالقاب ، ج 3، ص 251).
18- احياء علوم الدين ، كتابى است در اخلاق اسلامى تاءليف شيخ اءبو حامد محمد غزالى (متولد 450 هجرى و متوفى 505 يا 507 هجرى ). اين كتاب از مهمترين و مبسوطترين آثار تاءليف شده در علم اخلاق است ، تا جايى كه بسيارى از كتب اخلاقى نوشته شده بعد از آن ، به خوشه چينى از اين كتاب پرداخته اند، و احياء العلوم بارها به طبع رسيده است .
(ريحانة الادب ، محمد على خيابانى ، ج 4، ص 238).
19- ابو حامد محمد بن محمد بن احمد، ملقب به حجة الاسلام و مشهور به غزالى ، از اعاظم فقهاى شافعيه بوده كه در سال 450 هجرى در غزاله از توابع طوس به دنيا آمده و در همان شهر در سال 505 يا 507 هجرى از دنيا رفته است . وى در سال 484 هجرى به مدرسى مدرسه نظاميه بغداد منصوب شد. او را تاليفات بسيارى است كه در غالب آنها، مبتكر بوده است ، و از آن ميان مشهورتر آنها احياء العلوم در اخلاق و الوجيز در فقه شافعى مى باشد. (ريحانة الادب ، ج 4، ص 237).
20- مراجعه شود به : تعريف الاحياء بفضائل الاحياء، چاپ شده ملحق به احياء العلوم ، ج 5، ص 5 و 7.
21- به اين مطلب اشاره كرده اند:
الف - فيض كاشانى در المحجة البيضاء، ج 1، ص 2 - 1.
ب - علامه امينى در الغدير، ج 11، ص 167 - 161.
22- اربعين ، كتاب چل حديث ، از آثار ارزشمند مؤ لف كتاب حاضر، حضرت امام خمينى (ره ) است كه آن را در سال 1358 هجرى به زبان فارسى به رشته تحرير درآورده اند، و در آن به شرح چهل حديث از پيامبر و اهل بيت معصومين (عليهم السلام ) پرداخته اند و مشتمل بر مطالب اخلاقى ، اعتقادى و عرفانى است . اين اثر گرانبها از طرف مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام (ره ) به طبع رسيده است .
و سند حضرت امام (س ) به كتاب شريف كافى كه در ابتداى كتاب ((چهل حديث )) ذكر شده چنين است :
اخبرنى اجازة - مكاتبة و مشافهة - عدة من المشايخ العظام و الثقات الكرام ، منهم الشيخ العلامة المتكلم الفقيه الاصولى الاديب المتبحر الشيخ محمد رضا آل العلامة الوفى الشيخ محمد تقى الاصفهانى - ادام الله توفيقه - حين تشرفه بقم الشريفة ، و الشيخ العالم الجليل المتعبد الثقة الثبت الحاج شيخ عباسى القمى - دام توفيقه - كلا هما عن المولى العالم الزاهد العابد الفقيه المحدث الميرزا حسين النورى - نور الله مرقده الشريف - عن العلامة الشيخ مرتضى الانصارى قدس الله سره .
و منهم السيد السند الفقيه المتكلم الثقة العين الثبت العلامة السيد محسن الامين العاملى - ادام الله تاييداته - عن الفقيه العلام صاحب المصنفات العديدة السيد محمد بن هاشم الموسوى الرضوى الهندى المجاور فى النجف الاشرف حيا و ميتا - قدس الله سره - عن العلامة الانصارى .
و منهم السيد العالم الثقة الثبت السيد ابوالقاسم الدهكردى الاصفهانى ، عن السيد السند الامجد الميرزا محمد هاشم الاصفهانى - قدس سره - عن العلامة الانصارى (و لنا طرق اخرى غير منتهية الى الشيخ تركناها) عن المولى الافضل احمد النراقى ، عن السيد مهدى المدعو ببحر العلوم صاحب الكرامات - رضوان الله عليه - عن استاذ الكل الاقا محمد باقر البهبهانى ، عن والده الاكمل محمد اكمل ، عن المولى محمد باقر المجلسى ، عن والده المحقق المولى محمد تقى المجلسى ، عن الشيخ المحقق البهائى ، عن والده الشيخ حسين ، عن الشيخ زين الدين الشهير بالشهيد الثانى ، عن الشيخ على بن عبد العالى الميسى ، عن الشيخ شمس الدين محمد بن المؤ ذن الجزينى و عن الشيخ ضياءالدين على ، عن والده الحائز للمرتبتين الشيخ شمس الدين محمد بن مكى ، عن الشيخ ابى القاسم جعفر بن الحسن بن سعيد الحلى المحقق على الاطلاق ، عن السيد ابى على فخار بن معد الموسوى ، عن الشيخ شاذان بن جبرئيل القمى ، عن الشيخ محمد بن ابى القاسم الطبرى ، عن الشيخ ابى على الحسن ، عن والده شيخ الطائفة ابى جعفر محمد بن الحسن الطوسى جامع ((التهذيب )) و ((الاستبصار)) عن امام الفقهاء و المتكلمين الشيخ ابى عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الشيخ المفيد، عن شيخه رئيس المحدثين الشيخ ابى جعفر محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى صاحب كتاب ((من لا يحضره الفقيه ))، عن الشيخ ابى القاسم جعفر بن قولويه ، عن الشيخ الاجل ثقة الاسلام محمد بن يعقوب الكلينى صاحب ((الكافى )).
23- محمد بن يعقوب بن اسحق كلينى ، مكنى به ابوجعفر و ملقب به ثقة الاسلام ، از اوثق اصحاب اماميه و اثبت ايشان در نقل حديث بوده ، و در عصر غيبت صغرى مى زيسته ، و به سال 329 هجرى در بغداد. چشم از جهان فرو بسته ، و در باب الكوفة به خاك سپرده شده است .
(رجال النجاشى : ص 278، رقم 1026).
24- كتاب كافى يكى از باارزشترين كتابهاى چهارگانه حديثى و از جوامع اصلى است كه بر آن اعتماد مى شود. كافى كتابى است كه همانند آن در جمع آورى روايات و احاديث منقول از اهل بيت رسول الله (صلى الله عليه و آله ) نوشته نشده است . ثقة الاسلام كلينى ، كافى را در عصر غيبت صغراى امام زمان حجة بن الحسن (عليه السلام و عجل الله فرجه ) در مدت 20 سال نوشته است كه مشتمل بر 34 كتاب ، 326 باب و شانزده هزار حديث مى باشد و داراى سه بخش اصلى است كه عبارتند از: اصول ، فروع و روضه ، و بهمين جهت مورد مراجعه صاحبان علوم عقايد و توحيد، اخلاق و فقه مى باشد. بر كافى شروح و حواشى بسيار نوشته شده كه از آن ميان ، شرح علامه محمد باقر مجلسى بنام ((مرآة العقول )) بر تمام كتاب نوشته شده است . (الذريعة ، ج 17، ص 465).
25- اين تعبير متخذ از حديث امام باقر (عليه السلام ) است كه فرمودند:لو علم الناس كيف ابتداء الخلق ما اختلف اثنان ان الله عز و جل قبل ان يخلق الخلق قال : كن ماء عذبا اخلق منك جنتى و اهل طاعتى ...
حضرت امام باقر عليه السلام فرمودند: اگر مردم مى دانستند كيفيت شروع خلقت را هيچ دو نفرى با هم اختلاف نمى داشتند. همانا خداوند عز و جل قبل از اينكه مخلوقات را بيافريند فرمود: آب گوارا باش تا از تو بهشت و اهل اطاعتم را خلق كنم . (اصول كافى ، ج 2 ص 5، باب 2، ح 1).
26- گويا مراد، علامه مجلسى (ره ) است در: مرآة العقول ، ج 1، ص 27 و 66: بحارالانوار، ج 61، كتاب السماء و العالم ، ص 104.
27- الاسفار الاربعه ، ج 5، الفن الخامس ، فصل 131، ص 205.
28- تقريرات شرح منظومه حضرت امام (س )، الفريدة الثانية ، الحدوث و القدم ، نوشته مرحوم سيد عبدالغنى موسوى اردبيلى . (اين كتاب توسط مؤ سسه نشر آثار حضرت امام (س ) در دست تحقيق است )، تعليقات على شرح فصوص الحكم ، ص 34 - 33.
29- شايد خداوند بعد از اين ، امرى را احداث نمايد. (طلاق ، 1).
30- مرآة العقول ، علامه مولى محمد باقر مجلسى (ره )، ج 1، ص 27.
31- علم اليقين ، ج 1، المقصد الثانى فى العلم بالملائكه ، ص 255.
32- نگاه كنيد به آيات 85 سوره اسراء و 29 سوره حجر.
33- الاسفار الاربعة ، صدرالدين شيرازى ، ج 7، ص 262 (تبصرة تفصيلية ).
34- الانسان الكامل ، عزيزالدين نسفى ، ص 72.
35- گويا نظر به اين حديث امام صادق (عليه السلام ) دارند كه :ان الله كان اذ كان ، فخلق الكان و المكان ، و خلق نور الانوار الذى نورت منه الانوار، و اجرى فيه من نوره الذى نورت منه الانوار، و هو النور الذى خلق منه محمدا و عليا. (خداوند بود وقتى كه كان نبود، پس كان و مكان را خلق فرمود، و نور الانوارى را كه انوار از آن نورانى شدند خلق كرد، و از نور او انوار در او جارى ساخت ، و آن نورى است كه محمد و على (عليهم السلام ) را از آن خلق فرمود).
(اصول كافى ، ج 1، ص 367، كتاب الحجة ، باب 111، ح 9).
36- همانا براى خداون است آفرينش و امر. (اعراف ، 54).
37- انوار جليه ، ملا عبدالله مدرس زنوزى ، 131.
38- خداوند، نور آسمانها و زمين است . (نور، 35).
39- امام صادق (عليه السلام ) فرمود: خداوند مشيت را به خود آن آفريد، سپس همه چيز را به مشيت خلق فرمود. (اصول كافى ، ج 1، ص 85، كتاب التوحيد، باب 14، ح 4).
40- مير محمد مدعو به باقر بن شمس الدين محمد استرآبادى ، مشهور به ميرداماد كه از اجله حكماء و اعاظم فلاسفه اسلام است . وى دخترزاده فقيه متبحر محقق كركى بوده و در استرآباد تولد يافته و در اصفهان سكنى گزيد. وى علاوه بر تبحر فوق العاده در حكمت ، در حل بسيارى از مشكلات فقهى و روائى نظير نداشت . با همه علو مرتبت علمى ، در زهد و تقوى و عبادت و توجهبه وظائف مقرره دينى از نوادر بوده است . او را مصنفاتى ارزشمند مى باشد كه از آن ميان كتابهاى : القبسات ، الايقاضات ، الرواشح السماويه ، تعليقه بر اصول كافى و الافق المبين ، مشهورتر هستند. وى در سال 1040 هجرى در بين راه كربلا و نجف ، رخت جان به سراى باقى كشيد و در ارض مقدس نجف به خاك سپرده شد. (ريحانة الادب ، ج 6، ص 56).
41- الوافى ، ج 1، ص 458، باب 44 از صفات افعال ، ذيل حديث 371.
42- مولى محمد مدعو به محسن بن شاه مرتضى مشهور به مولى محسن فيض كاشانى . وى عالمى فاضل ، محدثى محقق ، حكيمى متاله و عارفى كامل و از اعاظم علماى اماميه و صاحب تاليفات بسيار بوده است . مرحوم فيض از اجله شاگردان مولى صدرا شيرازى و داماد او بوده و در سال 1091 هجرى در كاشان ديده از جهان فرو بسته و در هانجا به خاك سپرده شده است .
مشهورترين تاليفات او عبارتند از: الوافى ، علم اليقين ، عين اليقين ، المحجة البيضاء، الحقائق خلاصة الاذكار و كلمات مكنونه . (الكنى و الالقاب ، ج 3، ص 39).
43- مرآة العقول ، علامه مجلسى (ره ) ج 2، ص 18.
44- مولى محمد باقر بن مولى محمد تقى مجلسى ، مشهور به علامه مجلسى . وى شيخ الاسلام عصر خويش بوده و از علماء و محدثين بزرگ اماميه است . در علم و تحقيق و احياء كلمه دين و ترويج دين مبين و نشر احاديث ائمه معصومين و تاليف و تدوين آثار علمى كمتر كسى با وى برابرى مى كند. او در امر به معروف و نهى از منكر تصلب و سختگيرى داشته و اهل سخاوت و بخشش بوده است . وى در سال 1037 متولد و در 27 رمضان سال 1111 ديده از جهان فرو بست و بر جمال جانان گشود، و در جامع اعظم اصفهان در خاك آرميده است . (الكنى و الالقاب ، ج 3، ص 147).
45- محمد بن ابراهيم بن يحيى ، ملقب به صدرالدين و صدرالمتالهين و معروف به ملا صدرا از اكابر حكماء و افاخم فلاسفه اسلام است و در علوم كلام ، فلسفه ، تفسير، حديث و عرفان تبحرى به سزا داشته ، و از اجله شاگردان ميرداماد، شيخ بهايى و مير فندرسكى بوده است . آثار وى مملو از ابتكارات علمى و تبحر فراوان اوست . از ميان تاليفات بسيار او، اين آثار شهرتى فراوان دارند: الاسفار الاربعة ، الشواهد الربوبية ، شرح اصول الكافى ، تفسير القرآن الكريم و تعليقه بر الهيات شفا. وى هفت بار پياده به سفر حج مشرف شد، و سرانجام در سفر هفتمين در سال 1050 هجرى در بصره وفات يافته و در همان جا به خاك سپرده شد. (ريحانة الادب ، ج 3، ص 420).
46- شرح اصول الكافى ، صدرالمتالهين شيرازى ، ج 3، ص 227.
47- مصباح الهداية الى الخلافة و الولاية ، يكى از آثار عرفانى و ارزشمند امام خمينى (ره ) است ، كه ابحاث آن حول انسان كامل و نبوت و ولايت مى باشد. اين اثر گرانبها اخيرا توسط مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به همراه مقدمه استاد سيد جلال الدين آشتيانى به شكلى نفيس به چاپ رسيده است .
48- قال عليه السلام : ((اؤ ل ما خلق الله نورى )). عوالى اللالى ، ج 4، ص 99، ح 140، بحارالانوار، ج 15. ص 24، ح 44.
49- عن النبى صلى الله عليه و آله : ((اول ما خلق الله روحى )). بحارالانوار، ج 54، ص 309، س 4.
50- الاسفار الاربعة ، ج 7، ص 262، موقف 9، فصل 7.
51- شرح اصول الكافى ، صدرالمتالهين شيرازى ، ج 1، ص 400.
52- اصول كافى ، ج 1، ص 100، كتاب التوحيد، باب 20، توحيد صدوق (ره )، ص 321 باب 50.
53- تفسير صافى ، فيض كاشانى (ره )، ج 2، ص 204.
54- هر سه معنى ماخوذ از فرمايش امام صادق (عليه السلام ) در معنى عرش ، كه فرمودند: العرش فى وجه : هو جملة الخلق ... و فى وجه آخر. هو العلم الذى اطلع الله عليه انبياءه و رسله و حججه ...
(عرش به يك وجه ، مجموع عالم و تمامى آفريدگان است . و به وجه ديگر عرش ، علمى است كه خداوند، انبياء و پيامبران و حجج خود را بر آن آگاه و مطلع ساخته است ).
(معانى الاخبار، ص 29، باب معنى العرش و الكرسى ، ح 1).
55- معانى الاخبار، ص 29، باب معنى العرش و الكرسى ، ح 1).
56- (معانى الاخبار، ص 29، باب معنى العرش و الكرسى ، ح 1).
57- خداوند رحمان ، مستوى بر عرش است . (طه ، 5).
58- هر دو دست خدا، دست راست هستند.
(اصول كافى ، ج 2، ص 101 كتاب الايمان و الكفر، باب الحب فى الله و البغض فى الله ، باب 60، ح 7). در نسخه دستنوشته حضرت امام (س ) كلمه ((كلا)) درج شده است .
59- به درستى كه شيطان ، مانند خون در تن فرزند آدم جريان پيدا مى كند.
(عوالى اللالى ، ج 4، ص 113، ح 175، موسوعة اطراف الحديث النبوى الشريف ، ج 3، ص 95 - 94).
60- رجوع كنيد به ص 21.
61- شرح اصول الكافى ، ج 1، ص 406.
62- شرح اصول الكافى ، ج 1، ص 406، الوافى ، فيض كاشانى ، ج 1، ص 62.
63- خداوند، نور آسمانها و زمين است . (نور، 35).
64- مانند آيه : ((هو الذى فى السماء اله و فى الارض اله )) (يعنى اوست خدايى كه در آسمان خداست ، و در زمين خداست . (زخرف ، 84).
و حديث : ((لو دليتم بحبل الى الارضين السفلى لهبطتم على الله )) (يعنى اگر با ريسمان به زمينهاى سفلى و پايين برويد، همانا بر خدا هبوط كرده ايد.) (سنن الترمذى ، ج 5، ص 405).
طالبات تفصيل مطلب رجوع كنند به : مصباح الهداية ، امام خمينى (س )، ص 98.
65- هر خيرى كه به تو رسد از جانب خداوند است ، و هر شر و بدى كه به تو رسد از جانب خود تو است . (نساء، 79).
66- اشاره است به اين آيه شريفه : و ان تصبهم حسنة يقولوا هذه من عند الله ، و ان تصبهم سيئة يقولوا هذه من عندك ، قل كل من عند الله
(و اگر خيرى به آنها رسد، مى گويند كه از جانب خداست . و اگر شرى به آنها رسد. مى گويند كه از جانب تو است ، بگو: همه از جانب خداست .) (نساء،78).
67- اصول كافى ، ج 1، ص 8، كتاب العقل و الجهل ، ح 1 و همان جلد، ص 20، ح 26، كه در آن حديث آمده است : ((قال له : اقبل فاقبل ، ثم قال له : ادبر فادبر)).
68- ارسطو كه از او به ارسطاطاليس نيز ياد مى شود، از مشهورترين فلاسفه يونان است . وى در سال 384 قبل از ميلاد در مقدونيه به دنيا آمده و در سال 322 قبل از ميلاد از دنيا رفته است . پدرش نيفوماخس فيثاغورى ، و استادش افلاطون بود كه وى به مدت 20 سال از محضر اين فيلسوف عظيم الشان ، كسب علم نمود. ارسطو استاد اسكندر مقدونى بود و 12 سال به تعليم وى اشتغال داشت .
او را تاليفات فراوانى است كه مشتمل بر همه علوم آن عصر است . وى با آثار و افكار علمى خود، قرنها انديشه انديشمندان را به آنها مشغول داشت ، و بسيارى از متفكران اسلامى نيز از افكار وى بهره ها بردند و به ترجمه آثار او به زبان عربى پرداختند. برخى از آثار او عبارتند از: 1 - مابعد الطبيعة ، 2 - اخلاق ، 3 - منطق . (معجم المطبوعات العربية ، ج 1، ص 424).
69- اثولوجيا، ميمر ثانى ، ص 34 و فصل 22، ص 209. عبارت اثولوجيا چنين است :... فالنفس تتحرك على شى ء ساكن غير متحرك و هو العقل .
اين نكته قابل تذكر است كه : در بين فلاسفه و حكما، كتاب اثولوجيا - كه به معنى معرفة الربوبية است - از تاليفات ارسطو دانسته شده است ، ولى بنابر تحقيقات به عمل آمده ، اين كتاب از ارسطو نيست ، و همان تساعيات فلوطين مى باشد كه به وسيله فرفوريوس صورى تفسير و توسط عبدالمسيح بن عبدالله بن ناعمة حمصى به عربى ترجمه شده است .
(نگاه كنيد به : كتاب افلوطين عندالعرب ، تحقيق عبدالرحمن بدوى ).
70- چون (خداوند) بخواهد چيزى را بيافريند، اين است كه مى گويد: موجود شو، پس موجود مى شود. (يس ،82).
71- چنانكه در ص 39 گذشت .
72- مرحوم فيض مى گويد: معراج پيامبر بزرگترين معجزه الهى بود و بعضى انبياء معراج داشتند و معراج يونس شكم ماهى بود او به زمين هفتم فرو رفت و بر مكنونات آن اطلاع حاصل كرد. اين همان معراج است . (علم اليقين ، ج 2، ص 520).
73- همانگونه كه آغاز كرده است شما را، برمى گرديد. (اعراف ، 29).
74- شرح فصوص الحكم ، داوود قيصرى ، فص شى ء، ص 117، فص اسماعيلى ، ص 210، فص شعيبى ، ص 287، فص سليمانى ، ص 359.
75- رجوع كنيد، به ص 23، پاورقى شماره 1.
76- ملاصدرا مى فرمايد: اقبال اشاره به حركت صعودى و ادبار اشاره به حركت نزولى است و انسان كامل داراى دو حركت است : حركت اقبالى صعودى و حركت ادبارى نزولى .
(شرح اصول كافى ، ج 1، ص 430 و 575).
77- براى اطلاع بر حجب سبعه و معانى آن نگاه كنيد به : شرح اصول الكافى ، مولى محمد صالح مازندرانى (ره ) ج 9، ص 57، مرآة العقول ، علامه مجلسى (ره )، ج 9، ص 71.
78- بدرستى كه از براى خداوند، هفتاد هزار حجاب از نور و هفتاد هزار حجاب از ظلمت است .
(بحارالانوار، ج 55، ص 45، ذيل حديث 13، الوافى ، فيض كاشانى ، ج 5، ص 614، موسوعة اطراف الحديث النبوى ، ج 3، ص 395).
79- من از روى اخلاص ، رو به سوى كسى آوردم كه آسمانها و زمين را آفريد... (انعام ، 79).
80- در نهج البلاغه آمده است : و كان قد عبد الله ستة الاف سنة )) يعنى : (شيطان شش هزار سال خدا را عبادت كرد.) (نهج البلاغه ، ص 420، خطبه قاصعه (192)).
81- مرا از آتش آفريدى ، و او (آدم ) را از خاك آفريدى . (اعراف ، 12).
82- اين تعبير از آيه 176 سوره اعراف اقتباس شده است كه : ((و لكنه اخلد الى الارض و اتبع هواه )) (ولى او در زمين بماند، و از پى هواى خويش رفت .)
83- چيزى را نديدم مگر آنكه خدا را، قبل از آن و همراه آن و بعد از آن ديدم (با اختلاف ). (علم اليقين ، ج 1، ص 49).
84- و هيچ يك از شما باقى نماند، جز آنكه به دوزخ وارد شود.
(مريم ، 71، مجمع البيان ، مجلد 6 - 5، ص 811)
85- به درستى كه آتش در روز رستاخيز به مؤ من مى گويد:اى مؤ من از آتش بگذر، پس به تحقيق كه نور تو، شعله و حرارت مرا خاموش كرد. (تفسير نورالثقلين ، ج 3، ص 354، ح 133).
86- ما (از آتش ) عبور كرديم . در حالى كه آتش جهنم خاموش و سرد بود.
(علم اليقين ، فيض كاشانى ، ج 2، ص 971، باب 9، از مقصد 4، از فصل 2).
87- اشاره است به اين حديث نبوى كه : ما منكم الا و له شيطان . قالوا: و انت يا رسول الله ؟ قال : و انا، الا ان الله اعاننى عليه ، فاسلم على يدى . يعنى : (براى هر كدام از شما، شيطانى است . گفتند: حتى براى شما اى پيامبر خدا؟ فرمود: و براى من هم ، الا اينكه خداوند مرا كمك كرده و اعانت نموده بر عليه شيطان ، و او به دست من تسليم شده است .
(عوالى اللالى ، ج 4، ص 97، ح 13، مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 257 با اختلاف در نقل ).
88- شب قدر، سلام است تا طلوع فجر. (قدر، 5).
89- چنانكه در حديث نبوى وارد است كه : ((قولوا: لا اله اله الله تفلحوا)) يعنى : يگوييد كه جز خداوند. الهى نيست تا رستگار شويد.
(مسند احمد بن حنبل ، ج 3، ص 492، السنن الكبرى ، بيهقى ، ج 6، ص 21).
90- توحيد صدوق (ره )، ص 18، باب ثواب الموحدين ، احاديث 3 - 2 - 1.
91- چنانكه مولى الموحدين و اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (عليهم السلام ) در خطبة المتقين فرموده اند: و لولا الاجل الذى كتب الله عليهم لم تستقر ارواحهم فى اجسادهم طرفة عين ابدا
يعنى : و اگر نبود اجلى كه خداوند براى آنها (متقين ) مقرر كرده ، ارواح آنها هيچ گاه در بدنهاى ايشان قرار و آرام نمى گرفت . (نهج البلاغه ، ص 94، خطبة المتقين (5)).
و نظير اين حديث را، شيخ بهائى در كتاب الاربعين ، ص 13 از پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله ) نقل كرده است .
92- (خداوند) ديدگان دل ما را به پرتو ديدار خودت روشن گردان ، تا ديده دلها، حجابهاى نور را پاره كرده و به معدن بزرگى و جلال برسد. (اقبال الاعمال ، سيد بن طاووس (ره )، ص 685).
93- آن روز، سلطنت عالم از براى كيست ؟ (غافر، 16).
94- بدرستيكه شيطان مانند خون در رگهاى فرزند آدم جارى مى شود.
(عوالى اللالى ، ج 4، ص 113، ح 175، موسوعة اطراف الحديث النبوى الشريف ، ج 3، ص 94 و 95 به نقل از جوامع متعدد روائى عامه ).
95- اعراف ، 12، ص 76.
96- نگاه كنيد به : سوره بقره ، 38 30، سوره اعراف ، 27 11 و سوره ص ، 85 71.
97- آداب الصلاة ، ص 206.
98- اين قول را نقل كرده اند: محقق طوسى (ره ) در ((اخلاق ناصرى ))، ص 102، مولى مهدى طنراقى (ره ) در ((جامع السعادات ))، ج 1، ص 22.
99- و مانند كسانى كه خدا را فراموش كرده اند، نباشيد كه خدا ايشان را از ياد خودشان برد، آنان همان فاسقان هستند. (حشر، 19).
100- آنها را از روز حسرت بترسان ، وقتى كه امر خدا جارى شد و آنان در غفلت و بى خبرى هستند، و ايمان ندارند. (مريم ، 39).
101- و تو چه مى دانى كه آن (هاويه ) چيست ، آتش است در نهايت گرمى . (قارعه ، 10 و 11).
102- اين تعبير متخذ است از اين بيت مثنوى معنوى :

پاى استدلاليان چوبين بود
	پاى چوبين ، سخت بى تمكين بود

(مثنوى معنوى ، جلال الدين مولوى ، دفت اول ، ص 130، طبع نيكلسون ، بيت 2128).
103- اصول كافى ، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، باب 6، ص 10، حديث 4 - 1، توحيد صدوق ، باب 53، ص 331 - 328، چهل حديث امام (ره )، ص ‍ 180.
104- اصول كافى ، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، باب 6، ص 10، حديث 4 - 1، توحيد صدوق ، باب 53، ص 331 - 328، چهل حديث امام (ره )، ص ‍ 180.
105- اصول كافى ، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، باب 6، ص 10، حديث 4 - 1، توحيد صدوق ، باب 53، ص 331 - 328، چهل حديث امام (ره )، ص 180.
106- الاسفار الاربعة ، ج 1، ص 399، فصل 1 از مرحله 3، و همان جلد، ص 191.
107- الاسفار الاربعة ، ج 1، ص 396، فصل 1، از مرحله 9.
108- و تاويلش را به جز خداوند و راسخان در علم نمى دانند. (آل عمران ، 7).
109- جز پاكان آن را مس نمى كنند. (واقعه ، 79).
110- اصول كافى ، ج 1، ص 166، كتاب الحجة ، باب 22، ان الراسخين فى العلم هم الائمة (عليه السلام ).
(تفسير البرهان ، سيد هاشم بحرانى ، ج 1، ص 370).
111- مجمع البيان ، طبرسى ، مجلد 2 - 1، ص 701.
112- تمام بيت اين است :

خواب نوشين بامداد رحيل
	باز دارد پياده را ز سبيل

(كليات سعدى ، ص 71).
113- اگر در آسمان و زمين ، خدايانى جز خداى يكتا بودند، فاسد مى شدند. (انبياء، 22).
114- هر خدايى با آفريدگان خود به يك سو مى كشيد، و بر يكديگر برترى مى جستند. (مؤ منون ، 91).
115- آيا آنكه آفريده نمى داند؟ و حال آنكه او باريك بين آگاه است . (ملك ، 14).
116- و او با شماست ، هر جا كه باشيد. (حديد، 4). 117- به هر جا كه رو كنيد، همانجا رو به خداست . (بقره ، 115).
118- اوست كه هم در آسمان خداست ، و هم در زمين خداست . (زخرف ، 84).
119- او اول و آخر و ظاهر و باطن است . (حديد، 3).
120- توحيد شيخ صدوق (ره ) كتابى است حديثى و بسيار ارزشمند تاليف شيخ المحدثين محمد بن على بن حسين قمى ، كه در آن روايات مربوط به موضوعات توحيد، اسماء و صفات حق تعالى را جمع آورى كرده است . اين كتاب ذى قيمت ، مورد عنايت و شرح نويسى گروهى از علماى اماميه بوده است .
(الذريعة ، شيخ آغا بزرگ تهرانى (ره )، ج 4، ص 482).
121- نهج البلاغه ، مجموعه اى از سخنان اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (عليهم السلام ) است ، كه توسط محمد بن حسين بن موسى مشهور به شريف رضى (متولد 359 - متوفى 406 هجرى ) جمع آورى شده ، و در رجب سال 400 هجرى ، كار تاليف و جمع آورى آن به پايان رسيده است . اين كتاب مشتمل بر سه بخش است : خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار آن امام همام (عليه السلام ).
بر نهج البلاغه شروح زيادى نوشته شده است كه معروفترين آنها عبارتند از: 1 - شرح ابن ابى الحديد معتزلى 2 - شرح كمال الدين ابن ميثم بحرانى .
(الذريعة ، ج 24، ص 413 و ج 4، ص 144 و ج 6، ص 228).
122- صحيفه سجاديه ، مجموبه اى از دعاهايى است كه سند آن به امام چهارم شيعيان ، حضرت علىّ بن حسين زين العابدين (عليهماالسلام ) مى رسد. از اين كتاب گرانبها به زبور آل محمّد و صحيفه كامله نيز ياد مى شود. بر اين اثر جاودان شروح مختلفى نگاشته شده ، كه از همه مبسوطتر، شرح عالم محقّق سيّد عليخان مدنى شيرازى به نام رياض السالكين است .
الذريعة ، ج 15، ص 18).
123- سوره اعراف ، 12، سوره ص ، 76.
124- كسى كه دو بار به دنيا نيامده باشد، در ملكوت آسمان سير نمى كند.
(شرح اصول الكافى ، صدرالمتالهين شيرازى ، ج 1، ص 361 و 417).
125- شرح اصول الكافى ، ج 1، ص 411.
126- رجوع كنيد به ص 59.
127- الاسفار الاربعة ، ج 1، ص 394، فصل 14، از مرحله 2.
128- اشاره است به حديث نبوى كه : ((الصلاة معراج المؤ من )) يعنى : نماز، معراج مؤ من است .
(اعتقادات ، علامه مجلسى (ره )، ص 29، بحارالانوار، ج 79، ص 248).
129- اقتباس از اين آيه كريمه است : ((انما المؤ منون اخوة )) بدرستى كه مؤ منان برادر هم هستند.
(حجرات ، 10).
130- نگاه كنيد به : الاسفار الاربعة ، صدرالمتالهين شيرازى ، ج 7، ص 57، شرح اصول الكافى ، همان مؤ لف ، ج 1، ص 386، مرآة العقول ، علامه مجلسى ، ج 1، ص 67، شرح اصول كافى ، مولى صالح مازندرانى ، ج 1، ص 275.
131- فطرت الهى ، همان فطرتى است كه خداى انسان را بر آن آفريده است . (روم ، 30).
132- اقتباس است از اين حديث قدسى كه : ((خمرت طينة آدم بيدى اربعين صباحا)) يعنى : طينت آدم را به دست خودم ، چهل روز مخمر ساختم .(عوالى اللالى ، ج 4، ص 98، ح 138).
133- جايگاه او (كسى كه ميزان اعمال وى خفيف باشد) جهنم است . (قارعه ،9).
134- هر آينه به تحقيق ، آدمى را در نيكوترين اعتدالى آفريديم ، آنگاه او را فروتر از همه فروتران گردانيديم . (تين ، 5 - 4).
135- اقتباس است از اين بيت حكيم نظامى :

همه هستند سرگردان چو پرگار
	پديد آرنده خود را طلبكار

(خمسه نظامى گنجوى ، خسرو و شيرين ، تصحيح بهروز ثروتيان ، ج 2، ص 73).
136- اشاره است به اين بيت از ترجيع بند هاتف اصفهانى :

دل هر ذره را كه بشكافى
	آفتابيش در ميان بينى

(ديوان هاتف اصفهانى ، ص 28).
137- سوگند به زمان بدرستى كه آدمى در خسران است . (عصر، 2 - 1).
138- اى گروه جنّيان ، و آدميان اگر مى توانيد كه از كناره هاى آسمانها و زمين بيرون برويد رويد، برويد. (الرحمن ، 33).
139- آيا اكنون ؟ در حالى كه تو پيش از اين عصيان كردى و از مفسدان بودى . (يونس ، 91).
140- اشاره است به اين حديث نبوى كه : ((الدنيا مزرعة الاخرة )) يعنى : دنيا مزرعه و كشتزار آخرت است . (عوالى اللالى ، ج 1، ص 267، ح 66).
141- اشاره است به اين آيه شريفه : ((ابى و استكبر و كان من الكافرين )) ابليس از سجده كردن امتناع ورزيد، و تكبر كرد و از كافران بود. (بقره ، 34).
142- النهاية ، ابن اثير، ج 1، ص 69، لسان العرب ، ابن منظور، ج 1، ص 223.
143- المفردات ، راغب اصفهانى ، ص 25.
144- لسان العرب ، ج 1، ص 224.
145- منتهى الارب ، ج 1، ص 40.
146- ((العلم نورّ يقذفه اللّه فى قلب من يشاء)). (موسوعة اطراف الحديث النبوى الشريف ، ج 5، ص 518).
147- مؤ ثرى در وجود و نظام هستى بجز خداوند نيست .
(براى توضيح بيشتر نگاه كنيد به : الاسفار الاربعة ، ج 2، ص 216، فصل 15 از مرحله 6).
148- و تمام خير بدست اوست . و شر به وى منسوب نيست .
149- مؤ منان كسانى هستند كه چون نام خدا برده شود، خوف بر دلهاى ايشان چيره گردد، و چون آيات خدا، بر آنان خوانده شود ايمان ايشان افزون گردد و بر پروردگارشان توكل مى كنند. (انفال ، 2).
150- و ايشان بدرستى همان ايمان آورندگان هستند. (انفال ، 4).
151- تو را آنگونه كه بايد عبادت نكرديم ، و آنگونه كه شايد نشناختيم . (بحارالانوار، ج 68، ص 23، ح 1).
152- امثال و حكم ، على اكبر دهخدا، ج 2، ص 579. (بدون ذكرى از نام شاعر).
153- در نسخه اصل : ((ششم )) ضبط شده است . رجوع كنيد به مقدمه .
154- بگو: اين قرآن براى آنانكه ايمان آورده اند، هدايت و درمان است ، و آنهايى كه ايمان نياورده اند، گوشهايشان سنگين و چشمهايشان كور است ، چنانند كه گويى آنها را از جايى دور ندا مى دهند.
155- نگاه كنيد به آيات : 4 - 2 سوره انفال 11 - 1 سوره مؤ منون ، 165 سوره بقره و 43 - 36 سوره شورى و ساير آياتى كه در توصيف اهل ايمان وارد شده است .
156- مثنوى معنوى ، جلال الدين مولوى ، دفتر اول ، ص 130، بيت 2128 طبع نيكلسون .
157- براى نمونه نگاه كنيد به آيات : 11 سوره ابراهيم ، 10 سوه مجادله و 3 سوره طلاق .
158- سماعه گفت : به امام صادق (عليه السلام ) عرض كردم : به من خبر ده از ايمان و اسلام ، آيا با هم اختلاف دارند؟ تا آنجا كه گفت : پس امام فرمودند: اسلام شهادت به وحدانيّت خدا و تصديق به رسالت پيامبر خداوند است ، كه به آن خون حفظ مى شود و با آن ازدواج و ارث بردن جايز مى شود و به ظاهر آن ، اجتماع مردم مسلمان تحقق پيدا مى كند. ولى ايمان ، هدايت است و آنچه كه از صفت اسلام در قلب تثبيت شده و منشا عمل مى گردد.
(اصول كافى ، ج 2، ص 21، كتاب الايمان ، و الكفر، باب 15، ح 1).
159- عن الصادق (عليه السلام ):الايمان هو الاقرار باللسان و عقد فى القلب و عمل بالاركان ...
از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است كه : ايمان ، اقرار به زبان و عقد در قلب و عمل به اركان است .
(اصول كافى ، ج 2، ص 23، كتاب الايمان و الكفر، باب 16، ح 1، همان باب ، خصال المؤ من ، ص 39، ح 2، و باب المكارم ، ص 47، ح 5).
160- هنگامى كه بنده گناهى از گناهان كبيره يا صغيره را كه خدا از آنها نهى فرموده انجام دهد، از ايمان خارج شده ، و اسم ايمان از او ساقط است ، و اسم اسلام بر او ثابت مى شود، پس اگر توبه و استغفار كرد به جايگاه ايمان باز مى گردد. (اصول كافى ، ج 2، ص 23، كتاب الايمان و الكفر، باب 16، ح 1،).