قدرى تفكر كن در حالات علىّ بن الحسين، و مناجات آن بزرگوار با حضرت حق، و دعاهاى لطيف آن سرور كه كيفيت آداب عبوديّت را به بندگان خدا تعليم مى‏كند. من نمى‏گويم مناجات آن بزرگواران براى تعليم عِباد است، زيرا كه اين كلام بى‏مغز باطلى است كه صادر شده از جهل به مقام ربوبيّت و معارف اهل البيت؛ خوف و خشيت آنها از همه كس بيشتر بوده و عظمت و جلال حق در قلب آنها از هر كس بيشتر تجلّى نموده؛ لكن مى‏گويم بايد بندگان خدا از آنها كيفيت عبوديّت و سلوك الى اللَّه را تعلّم كنند، وقتى ادعيه و مناجات‏هاى آنها را مى‏خوانند لقلقه لسان نباشد، بلكه تفكر كنند در چگونگى معامله آنها با حق و اظهار تذلّل و عجز و نياز نمودن آنها با ذات مقدس.

و لَعَمرِ الحبيبِ كه جناب علىّ بن الحسين از بزرگترين نعمتهايى است كه ذات مقدّس حق بر بندگان خود به وجودش منّت گزارده و آن سرور را از عالم قرب و قدس نازل فرموده براى فهماندن طرق عبوديّت به بندگان خود و لَتُسئَلُنَّ يَومَئِذٍ عَنِ النَّعيم‏⁽²³⁴⁾. و اگر از ما سؤال شود كه قدر اين نعمت را چرا ندانستيد و استفادت از اين بزرگوار چرا نكرديد، جوابى نداريم جز آنكه سر خجلت به پيش افكنيم و به نار پشيمانى و تأسّف بسوزيم؛ و در آن وقت پشيمانى نتيجه ندارد.

در موعظه‏اى حسنه‏

اى عزيز، اكنون كه فرصت است و سرمايه عمر عزيز در دست است و طريق سلوك الى اللَّه مفتوح است و درهاى رحمت حق باز است و سلامتى و قوت اعضاء و قوا برقرار است و دار الزّرع عالم ملك برپا است، همتى كن و قدر اين نِعَم الهيّه را بفهم و از آنها استفاده نما و كمالات روحانيّه و سعادات ازليّه ابديّه را تحصيل كن، و از اين همه معارف كه قرآن شريف آسمانى و اهل بيت عصمت (عليهم السلام) در بسيط ارض طبيعت مظلمه بسط دادن و عالم را به انوار ساطعه الهيه روشن فرمودند تو نيز بهره‏اى بردار، و ارض طبيعت مظلمه خود را به نور الهى روشن كن و چشم و گوش و لسان و ديگر قواى ظاهره و باطنه را به نور حق تعالى منوّر كن و تبديل اين ارض ظلمانى را به ارض نورانى بلكه آسمان عقلانى كن: يَومَ تُبَدَّلُ الارضُ غَيرَ الَارضِ‏⁽²³⁵⁾ و اشرَقَتِ الَارضُ بِنُورِ رَبِّها⁽²³⁶⁾. در آن روز اگر ارض تو غير ارض نشده باشد و به نور رب نورانى نگرديده باشد، ظلمتها و سختيها و وحشتها و فشارها و ذلّتها و عذابها دارى.

اكنون قواى ظاهره و باطنه ما مظلمه به ظلمتهاى شيطانى است؛ و از آن ترسم كه اگر با اين حال باقى بمانيم، كم كم ارض هيولانىِ داراى نور فطرت متبدّل شود به ارض سجّينى مظلمه خالى از نور فطرت و محجوب از همه احكام فطرت اللّهى. و اين شقاوتى است كه سعادت در دنبالش نيست و ظلمتى است كه نورانيت در عقب ندارد و وحشتى است كه روى اطمينان نبيند و عذابى است كه راحت در پى آن نيايد. فَمَن لَم يَجعَلِ اللَّه لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِن نُور⁽²³⁷⁾. پناه مى‏برم به خداى تعالى از غرورهاى شيطانى و نفس امّاره بالسّوء.

عمده مقصد و مقصود انبياء عظام و تشريع شرايع و تأسيس احكام و نزول كتابهاى آسمانى، خصوصاً قرآن شريف جامع كه صاحب و مكاشفِ آن نورِ مطهّر رسول ختمى(صلّى اللَّه عليه و آله و سلم)است، نشر توحيد و معارف الهيه و قطع ريشه كفر و شرك و دوبينى و دوپرستى بوده، و سرّ توحيد و تجريد در جميع عبادات قلبيّه و قالبيّه سارى و جارى است. بلكه شيخ عارف كامل، شاه‏آبادى، روحى فداه مى‏فرمودند: عبادات اجراء توحيد است در ملك بدن از باطن قلب. بالجمله، نتيجه مطلوبه از عبادات تحصيل معارف و تمكين توحيد و ديگر معارف است در قلب. و اين مقصد حاصل نشود مگر آنكه حظوظ قلبيّه عبادات را سالك استيفاء كند، و از صورت و قالب به حقيقت و لبّ عبور نمايد، و واقف نشود در دنيا و قشر كه وقوف در اين امور خار راه سلوك انسانيت است. و كسانى كه دعوت به صورت محض مى‏كنند و مردم را از آداب باطنيّه بازمى‏دارند و گويند شريعت را جز اين صورت و قشر معنى و حقيقتى نيست، شياطين طريق الى اللَّه و خارهاى راه انسانيّتند، و از شرّ آنها بايد به خداى تعالى پناه برد كه نور فطرت اللَّه را كه نور معرفت و توحيد و ولايت و ديگر معارف است در انسان منطفى مى‏كنند و حجابهاى تقليد و جهالت و عادت و اوهام را به روى آن مى‏كشند، و بندگان خداى تعالى را از عكوف به درگاه او و وصول به جمال جميل او بازمى‏دارند و سدّ طريق معارف مى‏نمايند، و قلوب صافى بى‏آلايش بندگان خدا را كه حق تعالى با دست جمال و جلال خود تخم معرفت در خميره آنها پنهان فرموده و انبياء عظام و كتب آسمانى را فرستاده براى تربيت و تنميه آن، به دنيا و زخارف آن و جهات مادّى و جسمانى و عوارض آن متوجه مى‏كنند و از روحانيّات و سعادات عقليه منصرف مى‏كنند، و حصر عوالم غيب و جنتهاى موعوده را مى‏نمايند به همان مأكولات حيوانيّه و مشروبات و منكوحات و ديگر از مشتهيات حيوانى.

اينها گمان كنند كه حق تعالى اين همه بسط بساط رحمت فرموده و با اين همه تشريفات كتابها نازل فرموده و ملائكة اللَّه معظم فرو فرستاده و انبياء عظام مأمور فرموده براى اداره كردن بطن و فرج، غايت معارفشان اين است كه بطن و فرج را در دنيا حفظ كن تا به شهوات آن در آخرت برسى. آن قدرى كه اهميت به جماع پانصد ساله مى‏دهند به توحيد و نبوّات نمى‏دهند؛ و تمام معارف را مقدّمه تعمير بطن و فرج مى‏دانند. و اگر حكيمى الهى يا عارفى ربّانى به روى بندگان خدا بخواهد درى از رحمت باز كند و ورقى از حكمت الهى بخواند، از هيچ نسبت و بدگويى و فحش و تكفيرى به او خوددارى نمى‏كنند. اينها به طورى منغمر در دنيا شدند و به شهوات بطن و فرج اهميت مى‏دهند- مِن حيثُ لا يَشعُرون- كه ميل ندارند سعادت ديگرى در دار تحقّق موجود باشد جز شهوات حيوانى، با آن كه اگر سعادت عقليّه هم در عالم باشد به بطن و فرج آنها ضررى نمى‏رساند.

امثال ماها كه از حدّ حيوانيّت تجاوز نكرديم، جز بهشت جسمانى و اداره بطن و فرج چيز ديگر نداريم، و به آن هم با تفضل خداى تعالى اميد است برسيم؛ لكن گمان نكنيم كه سعادت منحصر به آن است و بهشت حق تعالى محصور به همين بهشت حيوانى است؛ بلكه براى حق تعالى عوالمى است كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و خطور در قلب هيچ كس نكرده. و اهل محبّت الهيه و معرفت اللَّه را اعتنائى به هيچ يك از بهشتها نيست و توجّهى به عالم غيب و شهادت نمى‏باشد، و براى آنها جنّت لقاء است.

و اگر آيات قرآنيّه و احاديث وارده از اهل بيت عصمت را بخواهم در اين باب ذكر كنم، مخالف با وضع اين اوراق است؛ و اين مقدار نيز از طغيان قلم ذكر شد. و مقصود عمده ما توجّه دادن قلوب بندگان خدا است به آنچه براى آن خلق شدند كه آن معرفت اللَّه است كه از همه سعادات بالاتر است و هيچ چيز جز مقدّمه آن نيست. و مقصود ما از كسانى كه خار راه سلوكند علماء بزرگ اسلام و فقهاء كرام مذهب جعفرى عليهم رضوان اللَّه نيست، بلكه بعضى از اهل جهل و منتحلين به علم از راه قصور و جهل، نه تقصير و عناد، راهزن بندگان خدا شدند. و به خداى تعالى پناه مى‏برم از شرّ طغيان قلم و نيّت فاسده و مقصود باطل و الحَمدُ للَّه اوّلًا وَ آخِراً و ظاهِراً وَ باطِناً.

باب سوم در سرّ نيّت و آداب آن است و در آن پنج فصل است‏

فصل اول در حقيقت نيّت است در عبادات‏

بدان كه نيت عبارت است از تصميم عزم به اتيان شى‏ء و اجماع نفس بر آوردن آن پس از تصور آن و تصديق به فائده آن و حكم به لزوم اتيان آن. و آن حالتى است نفسانى وجدانى كه پس از اين امور پيدا شود، كه از آن تعبير به همت و تصميم عزم و اراده و قصد مى‏كنيم. و اين در جميع افعال اختيارى موجود است و هيچ فعل اختيارى ممكن التّخلّف از آن نيست. و اين امر در تمام عمل حقيقتاً موجود است بدون شائبه مجاز. و لازم نيست در اثناء آن يا در اوّل آن تفصيلًا در ذهن حاصل باشد، يا اين قصد و تصميم را تفصيلًا تصور نمايد فاعل؛ بلكه گاه شود كه انسان به همان تصميمِ عزم اتيان مى‏كند عمل را در صورتى كه از صورت تفصيليّه عمل و تصميم بكلّى ذاهل و غافل است، ولى آن حقيقت موجود است و عمل به تحريك آن در خارج موجود شود؛ چنانچه در افعال اختياريّه وجداناً اين امر واضح است.

بالجمله، اين تصميمِ عزم، كه عبارت از نيّت است در لسان فقها رضوان اللَّه عليهم در هر عملى موجود است بدون تخلّف، كه اگر كسى بخواهد عمل اختيارى را بدون آن ايجاد كند امكان ندارد. با اين وصف وسوسه شيطان پليد و دعابه واهمه عقل را محكوم خود مى‏كند و امر ضرورى را بر انسان بيچاره تعميه مى‏كند؛ و به جاى آن كه انسان عمر گران بهاى خود را صرف در تجويد و تخليص عمل كند و آن را از مفاسد باطنيّه تخليص كند و به جاى آن كه آن را صرف در معارف توحيد و حق‏شناسى و حق طلبى كند، ابليس پليد او را وسوسه كند و نصف عمر را صرف در امرى ضرورى و شيئى واجب الحصول كند. شيطان را دامها و مكايد بسيار است: يكى را به ترك اصل عمل وادار كند؛ و ديگرى را كه مأيوس شود از آن كه ترك عمل كند، به ريا و عجب و ديگر مفسدات وادار كند؛ و اگر به اين امر موفق نشد، عملش را از راه مقدّس م‏آبى باطل كند- عبادات همه مردم را در نظر انسان خوار كند و مردم را نسبت به عدم مبالات دهد؛ آن وقت وادار كند كه در نيّت مثلًا، كه امرى است ملازم با عمل، يا تكبير يا قرائت، كه از امورى است عادى و بى‏مايه، جميع عمر را صرف كند. و بالأخره راضى نشود از انسان مگر آن كه عملش را به يكى از اين طرق باطل كند.

وسواس را شئون بسيار و طرق بى‏شمار است كه اكنون نتوان در جميع آن بحث كرد و تمام شئون آن را استقصا نمود؛ ولى در بين همه، وسوسه در نيّت شايد از همه مضحكتر و عجيبتر باشد؛ زيرا كه اگر كسى بخواهد با تمام قوا قيام كند در همه عمر به اتيان يك امر اختيارى بدون نيّت، ممكن نيست از عهده برآيد؛ مع ذلك، يك نفر بيچاره مريض النّفسِ ضعيف العقل را مى‏بينى كه در هر نماز مدتهاى مديد خود را معطل مى‏كند كه نمازش با نيّت و عزم موجود شود. و اين شخص به آن ماند كه مدتها تفكر كند كه براى بازار رفتن يا نهار خوردن نيّت و عزم تهيه كند. بيچاره‏اى كه بايد نماز معراج قرب و مفتاح سعادت او باشد و با تأدّب به آداب قلبيّه و اطّلاع بر اسرار اين لطيفه الهيّه تكميل ذات و تأمين نشئه حيات خود كند، از همه اين امور غفلت كرده، بلكه اين امور را لازم نداند سهل است، همه را باطل شمارد و سرمايه عزيز خود را صرف در خدمت شيطان و اطاعت وسواس خنّاس كند و عقل خدا داد را كه نور هدايت است محكوم حكم ابليس كند.

عبداللَّه بن سنان گفت: ذكر كردم پيش حضرت صادق مردى را كه مبتلا بود به وضوء و نماز (يعنى وسواسى بود) و گفتم: او مرد عاقلى است. فرمود: چه عقلى دارد، با آنكه اطاعت شيطان مى‏كند. گفتم: چگونه اطاعت شيطان مى‏كند؟ فرمود: سؤال كن از او اين كه مى‏آيد او را از چه چيز است، مى‏گويد از عمل شيطان است‏⁽²³⁸⁾.

بالجمله، قطع اين ريشه را انسان بايد با هر رياضت و زحمتى است بكند، كه از همه سعادات و خيرات انسان را بازمى‏دارد. ممكن است چهل سال انسان جميع عباداتش حتى به حسب صورت نيز صحيح به جا نيايد و اجزاى صورى فقهى هم نداشته باشد، فضلًا از آداب باطنيّه و شرعيّه. مضحك‏تر آنكه بعضى از اين اشخاص وسواسى عمل جميع مردم را باطل مى‏دانند و تمام مردم را بى‏مبالات به دين محسوب مى‏كنند. با آنكه خود اگر مقلّد است، مرجع تقليدش نيز چون متعارف مردم مى‏باشد؛ و اگر اهل فضل است، به اخبار رجوع كند ببيند رسول خدا(صلّى اللَّه عليه و آله و سلم)و ائمّه هدى (عليهم السلام) نيز در اين امور متعارف بودند. فقط در تمام مردم اين طايفه وسواسيّه هستند كه به خلاف رسول خدا و ائمّه معصومين (عليهم السلام) و فقهاء مذهب و علماء ملت عمل مى‏كنند، و اعمال همه را ناچيز مى‏شمارند و عمل خود را موافق با احتياط و خود را مبالى به دين مى‏دانند. مثلًا، در باب وضو اخبارى كه وضوى رسول خدا را بيان كرده‏اند متواتر است. على الظاهر، حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله يك مشت [آب ]به صورت مى‏زدند و يك مشت به دست راست و يك مشت به دست چپ‏⁽²³⁹⁾. و اجماع فقهاء اماميّه قائم است على التّحقيق كه اين وضوء صحيح است. و ظاهر كتاب خدا نيز همين است. در شستن دوم، بلكه غرفه دوم، بعضى اشكال كردند؛ ولى غرفه دوم، بلكه شستن دوم نيز، ضرر ندارد، گرچه در استحبابش كلامى است. و ليكن شستن سوم بدعت و مبطل وضوء است بلا اشكال روايتاً و فتوىً. اكنون عمل وسواسى بيچاره را ببين كه به بيست غرفه كه هر يك از آن غرفه‏ها فرا مى‏گيرد تمام دست را و غَسله تامّه محسوب مى‏شود اكتفا نمى‏كند؛ در اين صورت وضويش بى‏اشكال باطل است. اين بدبخت ضعيف العقل اين عمل را كه از اطاعت شيطان و وسوسه او بجا آورده صحيح مى‏داند و موافق احتياط، آن وقت عمل سايرين را باطل مى‏شمارد. اكنون وجه صدق حديث شريف كه او را بى‏عقل شمرده است معلوم مى‏شود. كسى كه عمل مخالف با عمل رسول خدا را صحيح بداند و عمل موافق با آن حضرت را باطل بداند، يا از دين خدا خارج است يا بى‏عقل. و چون اين بيچاره از دين خارج نيست، پس بى‏عقل است و مطيع شيطان و مخالف رحمان.

و براى علاج اين مصيبت و داء عضال چاره‏اى نيست جز آن كه قدرى تفكّر كند در اين امور كه ذكر شد و مقايسه كند عمل خود را با عمل نوع متديّنين و علماء وَ فقهاء رضوان اللَّه عليهم؛ و اگر خود را مخالف با آنها ديد ارغامِ انفِ شيطان كند و بى‏اعتنائى به آن پليد نمايد. و چند مرتبه كه شيطان وسوسه كرد كه عملت باطل است، جواب دهد كه اگر عمل همه فقهاء امّت باطل شد، عمل من نيز باطل باشد. اميد است چندى كه مخالفت شيطان نمود و در ضمن به حق تعالى با عجز و نياز از شرّ او پناه برد، اين مرض رفع شود و شيطان چشم طمعش از او بريده گردد؛ چنانچه براى دفع كثرت شك، كه آن نيز از القائات شيطان است، در روايات شريفه همين دستور را دادند:

در كافى شريف سند به حضرت باقر العلوم (عليه السلام) رساند كه گفت: وقتى كه زياد شد شكّت در نماز، ممضى دار نماز را، يعنى اعتنا به آن مكن، اميد است كه رها كند تو را؛ همانا اين نيست مگر از شيطان‏⁽²⁴⁰⁾.

و در روايت ديگر است كه حضرت باقر يا حضرت صادق (عليه السلام) مى‏فرمايند: عادت ندهيد شيطان را به خودتان به شكستن نماز، پس به طمع بيندازيد او را؛ زيرا كه شيطان پليد است معتاد است به آنچه عادت داده شد.

زراره گويد كه فرمود: همانا مى‏خواهد آن خبيث كه اطاعت شود، پس وقتى كه عصيان شد، عود نمى‏كند به كسى از شماها⁽²⁴¹⁾.

و اين از معالجات مهمّه است در جميع امورى كه از القائات شيطان است و از دعابه‏هاى واهمه شيطانيّه است. و در احاديث شريفه ادعيه نيز دستور داده‏اند، هر كس خواهد به وسائل و مستدرك آن در اواخر كتاب خلل رجوع كند.

فصل دوم‏

يكى از مهمّات آداب نيّت، كه از مهمّات جميع عبادات است و از دستورات كلّيه شامله است، اخلاص است. و حقيقت آن، تصفيه نمودن عمل است از شائبه غير خدا، و صافى نمودن سرّ است از رؤيت غير حق تعالى در جميع اعمال صوريّه و لُبّيّه و ظاهريّه و باطنيّه. و كمال آن، ترك غير است مطلقاً و پا نهادن بر انّيّت و انانيّت و غير و غيريّت است يكسره. قال تعالى: الا للَّه الدّينُ الخالِص‏⁽²⁴²⁾.خداى تعالى اختيار فرموده براى خويش دين خالص را.) و اگر يكى از حظوظ نفسانيّه و شيطانيّه در دين باشد، خالص نخواهد بود؛ و آنچه خالص نيست، حق تعالى اختيار نفرموده؛ و آنچه شائبه غيريّت و نفسانيّت دارد از حدود دين حق خارج است.

و قال تعالى: وَ ما امِرُوا الّا لِيَعبُدُوا اللَّه مُخلِصينَ لَهُ الدّين‏⁽²⁴³⁾.

و قال تعالى: مَن كانَ يُريدُ حَرثَ الدُّنيا نُؤتِهِ مِنها وَ ما لَهُ فِى الآخِرَةِ مِن نَصيبٍ‏⁽²⁴⁴⁾.

و قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله- على ما نُقِل: انَّما لِكُلّ امرِئ ما نَوى: فَمَن كان هِجرَتُهُ الى اللَّه وَ رَسُولِهِ، فَهِجرَتُهُ الى اللَّه وَ رَسُولِهِ؛ وَ مَن كان هِجرَتُهُ الى دُنيا يُصيبُها او امرَأَةٍ يَنكَحُها، فَهِجرَتُهُ الى ما هاجَرَ الَيه‏⁽²⁴⁵⁾.

و قال تعالى: وَ مَن يَخرُج مِن بَيتِهِ مُهاجِراً الَى اللَّه وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدرِكهُ المَوتُ فَقَد وَقَعَ اجرُهُ عَلَى اللَّه‏⁽²⁴⁶⁾. و اين آيه شريفه ممكن است متكفّل جميع مراتب اخلاص باشد: يكى هجرت صورى كه به بدن واقع شود. و اين هجرت اگر خالص براى خدا و رسول نباشد، بلكه براى حظوظ نفسانى باشد، هجرت إلى اللَّه و رسوله نيست. و اين مرتبه اخلاص صورى فقهى است.

و ديگر، هجرت معنوى و مسافرت باطنى است كه مبدأ آن، بيت مظلمه نفس است؛ و غايت آن، خداى تعالى و رسول او است كه آن هم به حق برگردد، زيرا كه رسول بما هو رسول استقلال ندارد، بلكه آيت و مرآت و نماينده است؛ پس هجرت به او هجرت به حق است (حبّ خاصان خدا حبّ خدا است.)⁽²⁴⁷⁾

پس، محصّل معناى آيه شريفه، به حسب اين احتمال، آن است كه كسى كه به مهاجرت معنوى و سفر قلبى عرفانى از بيت نفس و منزل انانيّت خارج شد و مهاجرت الى اللَّه كرد بدون ديدن خود و نفسانيّت و حيثيّت خود، جزاى او با حق تعالى است. و اگر سالك در سلوك الى اللَّه يكى از حظوظ نفسانيّه را طالب باشد، و لو وصول به مقامات بلكه گرچه وصول به قرب حق كه براى رسيدن خود به قرب حق باشد، اين سلوك الى اللَّه نيست؛ بلكه سالك خارج از بيت نشده، بلكه مسافر در جوف بيت است از گوشه‏اى به گوشه‏اى و از زاويه‏اى به زاويه‏اى.

پس، سفر اگر در مراتب نفس شد و براى رسيدن به كمالات نفسانيّه، سفر الى اللَّه نيست بلكه من النّفس الى النّفس است؛ ولى سالك را براى سفر الى اللَّه اين سفر ناچار پيش آمد كند. و جز كمّل از اولياء (عليهم السلام) نتواند كسى سفر ربّانى بى‏سفر نفسانى كند؛ فقط اين شأن براى كمّل است؛ و شايد آيه شريفه سَلامٌ هِىَ حَتّى مَطلَعِ الفَجر⁽²⁴⁸⁾ اشاره به اين سلامت از تصرّفات شيطانى و نفسانى باشد در جميع مراتب سير در ليالى مظلمه طبيعت، كه براى كمّل ليلة القدر است تا طلوع فجر يوم القيمة، كه براى كمّل رؤيت جمال احديّت است. و امّا غير آنها، در جميع مراتب سير به سلامت نيستند، بلكه در اوائل امر هيچ سالكى از تصرّفات شيطانيّه خارج نيست.

پس، معلوم شد كه اين مرتبه از اخلاص- كه سلامت از اول مرتبه سير الى اللَّه تا آخر مراتب آن كه حصول موت حقيقى است بلكه تا پس از حيات ثانوى حقّانى كه صحو بعد المحو است- براى اهل السّلوك و متعارف از اصحاب معرفت و رياضت دست ندهد. و علامت اين نحو از خلوص آن است كه غوايت شيطان را در آنها راهى نيست و طمع شيطان از آنها يكسره بريده است؛ چنانچه در آيه شريفه فرمايد از قول آن پليد: فَبِعِزَّتِكَ لُاغوِيَنَّهُم اجمَعينَ الّا عِبادَكَ مِنهُمُ المُخلَصين‏⁽²⁴⁹⁾. و در اينجا اخلاص به عين عبد نسبت داده شده نه به فعل عبد؛ و اين مقامى است بالاتر از اخلاص در عمل. و شايد حديث معروف نبوى كه مى‏فرمايد: مَن اخلَصَ للَّه اربَعينَ صَباحاً جَرَت يَنابيعُ الحِكمَةِ مِن قَلبِهِ على لِسانِهِ‏⁽²⁵⁰⁾. مراد جميع مراتب اخلاص باشد؛ يعنى، اخلاص عملى و صفتى و ذاتى. و شايد هم ظهور در اخلاص ذاتى داشته باشد كه مراتب اخلاص ديگر از لوازم او است.

و شرح اين حديث شريف و بيان مقصود از ينابيع الحكمة و كيفيّت جريان آن از قلب به لسان، و مدخليّت خلوص در اين جريان، و خصوصيّت اربعين صباح، از نطاق بيان در اين رساله خارج است و محتاج به رساله‏اى جداگانه است. و رساله معروف به تحفة الملوك فى السّير و السلوك منسوب به عارف باللَّه مرحوم بحر العلوم است كه عمده نظرش شرح اين حديث شريف است. و آن رساله لطيفه‏اى است، گرچه خالى از بعض مناقشات نيست؛ و لهذا بعضى آن را از آن بزرگوار نمى‏دانند؛ بعيد هم نيست.

فصل سوم در بيان بعضى مراتب اخلاص است‏

به طريق اجمال به طورى كه مناسب با وضع اين اوراق است يكى از مراتب آن، تصفيه عمل است- چه عمل قلبى يا قالبى- از شائبه رضاى مخلوق و جلب قلوب آنها، چه براى محمدت يا براى منفعت يا براى غير آن. و در مقابل اين، اتيان عمل است ريائاً. و اين رياء فقهى، و از همه مراتب ريا پست‏تر و صاحب آن از همه مرائى‏ها بى‏ارزشتر و خسيستر است.

مرتبه دوم، تصفيه عمل است از حصول مقصودهاى دنيوى و م‏آرب زائله فانيه، گرچه داعى آن باشد كه خداى تعالى به واسطه اين عمل عنايت كند؛ مثل، خواندن نماز شب براى توسعه روزى، و اتيان صلاة اوّل ماه مثلًا براى سلامت از آفات آن ماه، و دادن صدقات براى سلامتى، و ديگر مقصدهاى دنيوى. و اين مرتبه از اخلاص را بعضى از فقهاء عليهم الرحمة شرط صحت عبادات شمرده‏اند در صورتى كه اتيان عمل براى رسيدن به آن مقصود باشد. و اين، خلاف تحقيق است به حسب قواعد فقهيّه؛ گرچه پيش اهل معرفت اين نماز را به هيچ وجه ارزشى نيست و مثل ساير كسبهاى مشروعه است، بلكه شايد از آن نيز كمتر باشد.

مرتبه سوّم، تصفيه آن است از رسيدن به جنّات جسمانيّه و حور و قصور و امثال آن از لذات جسمانيّه. و مقابل آن، عبادت اجيران است؛ چنانچه در روايات شريفه است. و اين نيز در نظر اهل اللَّه چون ساير كسبها است، الّا آن كه عمل اين كاسب اجرتش بيشتر و بالاتر است در صورتى كه قيام به امر كند و از مفسدات صوريّه عمل را تخليص كند.

مرتبه چهارم، آن است كه عمل را تصفيه كند از خوف عقاب و عذابها [ى ]جسمانى موعود. و مقابل آن، عبادت عبيد است؛ چنانچه در روايات است.⁽²⁵¹⁾ و اين عبادت نيز در نظر اصحاب قلوب قيمتى ندارد و از نطاق عبوديّت اللَّه خارج است. و در نظر اهل معرفت فرق نكند كه انسان عملى را بكند از خوف حدود و تعزيرات در دنيا، يا خوف عقاب و عذاب آخرتى، يا براى رسيدن به زنهاى دنيائى، يا براى رسيدن به زنهاى بهشتى، در اين كه هيچ يك براى خدا نيست، و داعى بر داعى امرى است كه مطابق قواعد فقهيّه عمل را از بطلان صورى خارج كند؛ ولى در بازار اهل معرفت اين متاع را ارزشى نباشد.

مرتبه پنجم، تصفيه عمل است از رسيدن به سعادات عقليّه و لذّات روحانيّه دائمه ازليّه ابديّه و منسلك شدن در سلك كروبيّين و منخرط شدن در جرگه عقول قادسه و ملائكه مقرّبين. و در مقابل آن، عمل نمودن براى اين مقصد است. و اين درجه گرچه درجه بزرگ و مقصد عالى مهمى است، و حكماء و محقّقين به اين مرتبه از سعادت خيلى اهمّيّت دادند و براى او ارزش قائل شدند، ولى در مسلك اهل اللَّه اين مرتبه نيز از نقصان سلوك و سالك آن نيز كاسب و از اجيران به شمار مى‏رود، گرچه در متجر و مكسب با سايرين فرقها دارد.

و در ازاء اين مرتبه كه مرتبه ششم است تصفيه آن است از خوف عدم وصول به اين لذّات و حرمان از اين سعادات. و در مقابل، عمل براى اين مرتبه از خوف است. و اين نيز گرچه مرتبه عاليه‏اى است و از حدّ اشتهاى امثال نويسنده خارج است، ولى در نظر اهل اللَّه اين نيز عبادت عبيد است و عبادت معلّل است.

مرتبه هفتم، تصفيه آن است از وصول به لذّات جمال الهى و رسيدن به بهجتهاى انوار سبحات غير متناهى كه عبارت از جنّت لقاء است. و اين مرتبه، يعنى جنّت لقاء از مهمّات مقاصد اهل معرفت و اصحاب قلوب است و دست آمال نوع از آن كوتاه است، و اوحدى از اهل معرفت به سعادت اين شرف مشرّفند، و اهل حبّ و جذبه از كمّل اهل اللَّه و اصفياء اللَّه هستند؛ و لكن اين كمال مرتبه كمّل اهل اللَّه نيست، بلكه از مقامات معمولى سرشار آنها است. و اين كه در ادعيه، مثل مناجات شعبانيّه، حضرت اميرالمؤمنين و اولاد طاهرينش اين مرتبه را خواسته يا اشاره به داشتن آن نموده، نه آن كه مقامات آنها منحصر به همين مرتبه است؛ چنانچه مرتبه هشتم كه در ازاء اين مرتبه است و آن عبارت است از تصفيه عمل از خوف فراق نيز از كمال مقامات كمّل نيست، و اين كه جناب اميرالمؤمنين كَيفَ اصبِرُ عَلى فِراقِكَ‏⁽²⁵²⁾ گويد از مقامات معمولى سرشار او و مثل او است.

بالجمله، تصفيه عمل از اين دو مرتبه نيز در نزد اهل اللَّه لازم است، و عمل با آن معلّل و از حظوظ نفسانيّه خارج نيست؛ و اين كمال خلوص است. و پس از اين، مراتب ديگرى است كه از حدود خلوص خارج و در تحت ميزان توحيد و تجريد و ولايت است كه بيان آن اينجا مناسب نيست.

فصل چهارم‏

اكنون كه مراتب اخلاص و مقامات عبادات را تا اندازه‏اى دانستى، خود را مهيا كن براى تحصيل آن، كه علم بدون عمل را ارزشى نيست و بر عالم حجت تمامتر و مناقشه بيشتر است. افسوس كه ما از معارف الهيّه و از مقامات معنويّه اهل اللَّه و مدارج عاليه اصحاب قلوب بكلّى محروميم. يك طايفه از ما به كلّى مقامات را منكر و اهل آن را به خطا و باطل و عاطل دانند؛ و كسى كه ذكرى از آنها كند يا دعوتى به مقامات آنها نمايد، او را بافنده و دعوت او را شطح محسوب دارند. اين دسته از مردم را اميد نيست كه بتوان متنبّه به نقص و عيب خويش كرد و از خواب گران بيدار نمود- انّكَ لا تَهدى مَن احبَبتَ-⁽²⁵³⁾. و ما انتَ بمُسمِعٍ مَن فى القُبُور⁽²⁵⁴⁾.

آرى، آنهايى كه چون نويسنده بيچاره از همه جا بى‏خبر دلشان زنده به حيات معرفت و محبّت الهيّه نيست مردگانى‏اند كه غلاف بدن قبور پوسيده آنها است، و اين غبار تن و تنگناىِ بدنِ مظلم آنها را از همه عوالم نور و نور على نور محجوب نموده: وَ مَن لَم يَجعَلِ اللَّه لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِن نور⁽²⁵⁵⁾. اين طايفه هر چه حديث و قرآن از محبّت و عشق الهى و حبّ لقاء و انقطاع به حق بر آنها فرو خوانند، به تأويل و توجيه آن پردازند و مطابق آراء خود تفسير كنند- آن همه آيات لقاء و حبّ اللَّه را به لقاء درختهاى بهشتى و زنهاى خوشگل توجيه نمايند. نمى‏دانم اين گروه با فقرات مناجات شعبانيه چه مى‏كنند كه عرض مى‏كنند: الهى، هَب لى كَمالَ الانقِطاعِ الَيكَ، وَ انِر ابصارَ قُلوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها الَيكَ حَتّى تَخرِقَ ابصارُ القلُوبِ حُجُبَ النُّور فَتَصِلَ الى مَعدِنِ العَظَمَةِ وَ تَصيرَ ارواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدسِكَ. الهى، وَ اجعَلنى مِمّن نادَيتَهُ فَاجابَكَ، وَ لاحَظتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِك‏⁽²⁵⁶⁾.

آيا اين حجب نور چيست؟ آيا نظر به حق، مقصود گلابيهاى بهشت است؟ آيا معدن عظمت قصرهاى بهشتى است؟ آيا تعلّق ارواح به عزّ قدس، يعنى تعلّق به دامن حور العين براى قضاى شهوت؟ آيا اين صعق و محو از جلال، يعنى محو در جمال زنهاى بهشتى است؟ آيا اين جذبه‏ها و غشوه‏ها كه براى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در نماز معراج دست مى‏داده و آن انوار عظمت و بالاتر از آن را كه مشاهده مى‏كرده در آن محفلى كه اعظم ملائكة اللَّه كه جبرئيل امين (عليه السلام) است محرم سرّ نبود و جرأت پيش رفت انمله‏اى نداشت، جذبه براى يكى از زنهاى خيلى خوب بوده؟ يا انوارى مثل نور شمس و قمر و بالاتر از آن مى‏ديد؟ آيا آن قلب سليمى كه معصوم (عليه السلام) در ذيل آيه شريفه الّا مَن اتَى اللَّه بِقَلبٍ سَليم‏⁽²⁵⁷⁾ فرمود: سليم آن است كه ملاقات كند حق تعالى را در صورتى كه در آن غير حق نباشد⁽²⁵⁸⁾. مقصود از آن كه غير حق نباشد، يعنى غير كرامت حق نباشد؟ كه برگشت به آن كند كه غير از گلابى و زردآلو نباشد؟

خاك بر فرق من كه عنان قلم از دستم رها شد و به شطحيّات مشغول شد. ولى لَعَمرِ الحَبيب كه مقصودى از اين كلام نيست جز آن كه براى برادران ايمانى، خصوصاً اهل علم، تنبّهى حاصل آيد و لا اقّل منكر مقامات اهل اللَّه نباشند، كه اين انكار سر منشأ تمام بدبختيها و شقاوتها است. مقصود ما آن نيست كه اهل اللَّه كيانند، بلكه مقصود آن است كه مقامات انكار نشود؛ امّا صاحب اين مقامات كيست، خدا مى‏داند. و اين امرى است كه كسى را بر آن اطلاعى نيست- آن را كه خبر شد خبرى باز نيامد⁽²⁵⁹⁾.

و يك طائفه ديگر آنانند كه مقامات اهل معرفت را منكر نيستند و عناد با اهل اللَّه ندارند، ولى اشتغال به دنيا و تحصيل آن و اخلاد به لذّات فانيه آنها را از كسب علمى و عملى و ذوقى و حالى بازداشته. اينها مريضانى را مانند كه تصديق مرض خويش را دارند، ولى شكم آنها را نمى‏گذارد كه به پرهيز و خوردن دواى تلخ اقدام كنند؛ چنانچه طائفه اول مريضانى را مانند كه اصل وجود چنين مريضى و مرضى را در دار تحقّق تصديق نكنند؛ با آن كه خود مبتلا هستند، اصل وجود مرض را انكار كنند.

و يك طايفه آنانند كه به كسب علمى پرداختند و اشتغال به تحصيل معارف علماً پيدا كردند، ولى از حقايق معارف و مقامات اهل اللَّه به اصطلاحات و الفاظ و به زرق و برق عبارات اكتفا نموده خود و عدّه‏اى بيچاره را در رشته الفاظ و اصطلاحات به زنجير كشيده و از جميع مقامات قناعت به گفتار نموده‏اند. در اينان يكدسته پيدا شود كه خود خود را مى‏شناسند، ولى براى ترأّس بر يك دسته بيچاره اين اصطلاحات بى‏مغز را مايه كسب معيشت قرار داده‏اند و با الفاظ فريبنده و اقوال جالب توجّه صيد قلوب صافيه بندگان خدا را مى‏كنند. اينها شياطينى هستند انسى كه ضررشان از ابليس لعين كمتر نيست بر عباد اللَّه. بيچارگان ندانند كه قلوب بندگان خدا منزلگاه حق است و كسى را حق تصرّف در آن نيست. اينها غاصب منزلگاه حقّند و مخرّب كعبه حقيقى هستند؛ بتهايى تراشند و در دل بندگان خدا كه كعبه بلكه بيت المعمور است جاى گزين كنند؛ اينها مريضانى هستند كه به صورت طبيب خود را در آورده و آنها را به مرضهاى گوناگون مهلك گرفتار كنند.

و علامت اين طايفه آنست كه به ارشاد اغنياء و بزرگان بيشتر علاقه دارند تا ارشاد فقراء و درويشان. بيشتر مريدان اينان از صاحبان جاه و مال است، و خود آنها به زىّ اغنياء و صاحبان جاه و مال هستند. اينها سخنانى بسيار فريبنده دارند، كه خود را در عين حال كه به قذارات دنياويّه هزار گونه آلودگى دارند، در نظر مريدان تطهير كنند و از اهل اللَّه قلم دهند. آن بيچارگان ابله نيز چشم خود را از همه معايب محسوسه آنها پوشيده و به اصطلاحات و الفاظى بى‏مغز دل خوش داشته‏اند.

اكنون كه كلام بدين جا رسيد، سزاوار باشد كه يكى دو حديث كه در اين موضوع وارد شده ذكر كنم؛ گرچه از رشته سخن خارج است، ولى تبرّك به كلام اهل البيت نيكو است.

عَن كتاب الخصال لِلشّيخِ الَّصدُوقِ رحمه اللَّه بِاسنادِهِ الى ابى عَبدِ اللَّهِ (عليه السلام)، قال: انّ مِنَ العُلَماءِ مَن يُحِبَّ ان يَجمَعَ عِلمَهُ وَ لا يُحِبُّ ان يُؤخَذُ عَنهُ: فَذاكَ فى الدَّركِ الاوَّلِ مِنَ النّارِ. و مِنَ العُلَماء مَن اذا وُعِظَ انِفَ، وَ اذا وَعَظَ عَنَّفَ؛ فذاك فىِ الدَّرِك الثانى مِنَ النّار. وَ مِنَ العُلَماءِ مَن يَرى‏ ان يَضَعَ الِعلمَ عِندَ ذَوى الثَّروَةِ وَ الشَّرَفِ، وَ لا يَرى لَهُ فى المَساكينِ وضعاً؛ فذاكَ فى الدَّركِ الثالِثِ مِنَ النّار. وَ مِنَ العُلَماءِ مَن يَذهَبَ فىِ عِلمه مَذهَبَ الَجبابِرَةِ و السّلاطين: فَان رُدَّ عَلَيهِ وَ قُصِّرَ فى شَى‏ءٍ مِن امرِهِ، غَضِبَ؛ فَذَاكَ فِى الدّركِ الرّابع مِنَ النّارِ. وَ مِنَ العُلَماءِ مَن يَطلُبُ احاديَث اليَهودِ وَ النّصارى‏ لِيُغزِرَ بِهِ عِلمَهُ وَ يُكثِرَ بِهِ حَدِيثَهُ؛ فَذاكَ فى الدَّركِ الخامسِ مِنَ النّار. وَ منَ العُلماءِ مَن يَضَعُ نَفسَهُ لِلفُتيا وَ يقولُ: سَلونى. وَ لَعَلَّهُ لا يُصيبُ حرفاً واحداً، و اللَّه لا يُحِبُ المُتَكَلِّفين؛ فذَاكَ فى الدَّرك السّادِسِ مِنَ النّار. وَ مِنَ العُلَماءِ مَن يَتَّخِذُ العِلمَ مُرُوَّةً وَ عَقلًا؛ فَذاكَ فى الدَّركِ السابعِ مِنَ النّار⁽²⁶⁰⁾.